متغیرهای اثرگذار بر آینده مذاکرات هسته‌ای

حکمرانی مهدوی، نیاز امروز ما

دیپلماسی برادری

محمد قادری

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور اسلامی ایران، امروز چهارشنبه در اولین سفر خارجی خود پس از تشکیل دولت، وارد عراق می‌شود. انتخاب عراق به‌عنوان اولین مقصد سفر‌های خارجی از سوی پزشکیان نشان از اهمیت ویژه این کشور در راهبرد منطقه‌ای و سیاست‌خارجی جمهوری اسلامی ایران دارد.

دو کشور طی سال‌های اخیر و به‌ویژه در دولت شهید آیت‌ا... رئیسی با عبور از تفرقه‌افکنی‌های بی‌شمار دشمنان، تعامل بسیار خوبی را در حوزه‌های مختلف در پیش گرفتند که برکات فراوانی برای دو ملت داشت. سفر پزشکیان به کشور دوست و برادر، نقطه شروع خوبی برای دولت چهاردهم محسوب می‌شود تا بتواند مسیر تعاملات گسترده را تداوم بخشیده و موانع را از سر راه بردارد، به‌ویژه این‌که دست‌های پلید زیادی وجود دارد که تلاش می‌کند به هر شکل ممکن مناسبات دو کشور را بر هم زده و انسجام و هماهنگی موجود میان آنها را از بین ببرد. از سویی؛ مسائل فیمابین ایران و عراق موضوعاتی هستند که در یک فضای دوستانه قابلیت حل‌وفصل دارند و می‌توان آنها را به فرصتی برای افزایش توانمندی دو کشور تبدیل کرد، زیرا هر دو ملت بزرگ ایران و عراق سابقه‌ای بسیار طولانی در فرهنگ و تمدن دارند و همبستگی سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و امنیتی آنها با یکدیگر می‌تواند این مسائل را حل کند، به شرط این‌که به دولت‌های مداخله‌گر اجازه دخالت داده نشود. مراسم پیاده‌روی اربعین نشان داده که ایرانی‌ها و عراقی‌ها ظرفیت تبدیل‌شدن به یک قدرت منسجم و بسیار بزرگ در جهت حل مسائل جهان اسلام را دارند، بنابراین با توجه به عمق محبت دو ملت به یکدیگر و عزم و اراده جدی مقامات طرفین، این امیدواری وجود داردکه در دوره جدید شاهد هم‌افزایی بیشتر و تقویت انسجام دو کشور باشیم و به نظر می‌رسد که مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور اسلامی ایران و محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر محترم عراق می‌توانند یک اتفاق تاریخی بزرگ را با محوریت «دیپلماسی برادری» خلق کنند.

دبلوماسیة الأخوة
وصل رئیس الجمهوریة الإسلامیة الإیرانیة "مسعود بزشکیان" إلى العراق فی أول زیارة خارجیة له بعد تشکیل الحکومة. إن اختیار العراق کوجهة السفر الخارجیة الأولى من قبل الرئیس بزشکیان یظهر الأهیة الخاصة لهذا البلد فی الاستراتیجیة الإقلیمیة والسیاسة الخارجیة للجمهوریة الإسلامیة الإیرانیة.
وخلال الأعوام الأخیرة، وخاصة فی عهد حکومة الشهید آیة الله السید ابراهیم رئیسی، أفشل البلدین الشقیقین مساعی الأعداء للفرقة، وقاما بتفاعل وتعاوم جید جداً فی مختلف المجالات، مما حقق الکثیر من النتائج الجیدة للشعبین. وتعتبر زیارة رئیس الجمهوریة السید مسعود بزشکیان للعراق الصدیق والشقیق نقطة انطلاق جیدة للحکومة الـ۱۴ لمواصلة طریق التعامل الواسع وإزالة العقبات، خاصة أن هناک أیادی شریرة کثیرة تحاول الإضرار بالعلاقات بین‌البلدین بأی شکل من الأشکال وأن یلحقوا الضرر بالتنسیق والتضامن بین البلدین.
من جانب آخر؛ إن القضایا الموجودة بین إیران والعراق یمکن حل‌ها فی أجواء ودیة ویمکن تحویل‌ها إلى فرصة للارتقاء بقدرات البلدین، لأن کلا الشعبین العظیمین إیران والعراق لدیهما تاریخ عریق جدا فی الثقافة والحضارة و إن تضامنهم ومشترکاتهم السیاسیة والثقافیة قادرة على حل هذه القضایا، شریطة عدم السماح لتدخل الحکومات الاجنبیة.
لقد أظهرت مراسم زیارة الأربعین أن الإیرانیین والعراقیین لدیهم القدرة على أن یصبحوا قوة متماسکة وکبیرة جدًا لحل مشاکل العالم الإسلامی، لذلک، مع الأخذ فی الاعتبار عمق الود والمحبة بین الشعبین والتصمیم الجاد لدى المسؤولین فی البلدین، هناک أمل بأن نشهد فی المرحلة الجدیدة المزید من التآزر وتعزیز الوحدة بین البلدین و یبدو أن السید مسعود بزشکیان، رئیس الجمهوریة الإسلامیة الإیرانیة والسید محمد شیاع السودانی، رئیس وزراء جمهوریة العراق المحترم، أن یصنع حدثاً تاریخیاً کبیراً یتمحور حول "الدبلوماسیة الأخویة”.

ماهیت تحولات قفقاز

محمد مهدی مظاهری

اعلام موضع اخیر مقامات ارشد روسی پس از سفر ولادیمیر پوتین به باکو درباره مسیر ارتباطی زنگزور در منطقه قفقاز جنوبی، بار دیگر بحث ها در مورد رویکرد روسیه به جمهوری اسلامی ایران را افزایش داده است. ماجرا از آنجا آغاز شد که بعد از حمله اوکراین به خاک روسیه ، تصرف برخی شهرهای آن و تغییر شرایط میدانی در جنگ، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، برای اولین بار از زمان آغاز جنگ با اوکراین، یک سفر دو روزه به جمهوری آذربایجان انجام داد تا به بررسی راهکارهای گسترش همکاری‌های راهبردی و ائتلاف میان جمهوری آذربایجان و روسیه بپردازد. طی این سفر پوتین ضمن برخی توافقات دیگر، مباحثی را نیز درباره کریدور زنگزور مطرح کرد. به فاصله کوتاهی پس از این سفر، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه اعلام کرد مسکو از انعقاد سریع معاهده صلح بین باکو و ایروان و رفع انسداد مسیر ارتباطی حمایت می‌کند.
هر چند پس از این موضع گیری که علناً منافع ملی ایران را تهدید می‌کرد، وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی، سفیر روسیه در تهران را احضار کرد و مراتب اعتراض جمهوری اسلامی به این کشور ابلاغ شد، اما روس‌ها نه‌تنها از این تصمیم منصرف نشدند، بلکه تنها با بیان اینکه مسکو نگرانی تهران را مد نظر دارد، تأکید کردند که موضع مسکو در مورد کریدور زنگزور کاملا قطعی است و تنها کاری که قصد دارند انجام دهند، تماس گرفتن با ایران برای «شفاف‌سازی» است؛ به عبارت دیگر ابلاغ این قضیه به ایران که تصمیم گرفته شده و مقامات ایران هم چاره ای جز پذیرش ندارند!
چنین موضع گیری از سوی مسکو در شرایطی است که متن نهایی «سند جامع همکاری‌های راهبردی» دو کشور آماده امضا است و دو کشور در حال مهیا شدن برای نهایی کردن آن هستند. با این حال، به نظر میرسد درک روسیه از روابط راهبردی با درک ایران از این نوع روابط متفاوت است و مقامات این کشور هیچ محدودیت و خط قرمزی جز منافع و امنیت ملی خود نمی‌شناسند. بر اساس متون علمی، «روابط راهبردی» مستلزم وجود یا رعایت برخی الزامات و مولفه‌هاست؛ ضرورت وجود منافع و اهداف استراتژیک در حوزه‌های متداخل، وجود یک دشمن، رقیب و یا تهدید مشترک، وجود تفاهم در مورد نظام بین المل و قواعد کنشگری در آن و وجود اراده سیاسی در رهبران؛ برخی از این مؤلفه‌ها هستند.

آچمزیم

همه ظواهر و البته بواطن نشان می‌دهد که آچمز شده‌ایم. این نه به این دولت و نه به آن دولت ربط دارد و همه هم می‌دانند که آچمز هستیم ولی به روی خودشان نمی‌آورند و می‌گویند «ان‌شا‌ءالله گربه است». این آچمزی نه‌فقط به خاطر تحریم‌های آمریکا و به تبع آن اروپایی‌ها و خاور دوری‌هاست بلکه حتی اگر امروز به آمریکا نرد عشق ببازیم (فرض محال که محال نیست) و اف‌ای‌تی‌اف را بپذیریم و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم کاری با ما نداشته باشد، باز هم این آچمزی ادامه دارد. فقط اندکی راه نفس باز می‌شود و مشکل به‌ظاهر اندکی به تعویق می‌افتد.

حال ببینیم چرا آچمز هستیم. مسئولان شرکت گاز می‌گویند دست‌کم صد میلیارد دلار می‌خواهند تا تولید گاز را در حد فعلی حفظ کنند و مسئولان برق هم می‌گویند دست‌کم صد میلیارد دلار می‌خواهند تا ظرفیت فعلی برق را حفظ کنند. خود رئیس‌جمهور محترم هم گفته است دست‌کم 200 میلیارد دلار لازم داریم تا رشد هشت‌درصدی GDP محقق شود.

در اینجا این مطلب مطرح می‌شود که چرا به جای آنکه به واقعیت‌ها توجه شود، صرفا به اعداد و آمار دقت می‌شود. معلوم است وقتی این حجم ارز وارد اقتصاد شود، به هر ترتیب رشد هشت‌درصدی اتفاق می‌افتد اما در همان حال همه چیز کشور رو به سقوط می‌رود زیرا اعداد و ارقام بی‌جان هستند و فقط کمیت را نشان می‌دهند و نه کیفیت را. اشتباه بزرگ اقتصاد‌دانان آن است که به ارقام بی‌جان نگاه می‌کنند و نه به واقعیت و ماهیت و کیفیت امر. بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی که آمارشان باعث افزایش GDP می‌شود، انجامش زیان‌بار است مثل فروش ارز در بازار که به GDP کمک می‌کند اما ثروت کشور به باد فنا می‌رود. یا وقتی به جای حمل‌ونقل ریلی، حمل‌ونقل کامیونی در کشور اتفاق افتد (مثل حالا) اعداد این فعالیت به GDP اضافه می‌شود؛ درحالی‌که به تحقیق عمل درستی انجام نشده و اگر همان حمل‌ونقل با قطار انجام شده بود، اعداد کمتری وارد GDP می‌شد.

 خوب حالا اگر این 200 میلیارد دلار ارز وارد کشور شد، می‌خواهیم با آن چه کنیم؟ برق و گاز به‌تنهایی نیاز به این ارز دارند. سالی 25 میلیارد دلار هم کالای اساسی باید بخریم. حداقل 10 میلیارد دلار ارز و طلا هم با توهم یکسان‌سازی نرخ ارز در بازار آزاد به نفع قاچاقچیان و صادرکنندگان سرمایه به بازار می‌فروشیم، شش میلیارد دلار هم بنزین وارد می‌کنیم، واردات اقلام مربوط به صنایع و داروها و پزشکی و مسافرتی و هزاران مشکل دیگر را هم داریم، پس این نامعادله کجا می‌تواند به معادله تبدیل شود، به‌ویژه آنکه رئیس‌جمهور محترم گفته‌اند که از این 200 میلیارد دلار صد میلیارد دلار آن باید از سرمایه‌گذاری خارجی تأمین شود و البته ایشان اگر بتوانند آقای عبدالملکی را به‌عنوان دستیار تهیه ارز فرا بخوانند، شاید هزار میلیارد دلار ارز برای ایشان فراهم شود!

حکایت این دولت هم با تمام صداقت و فرزانگی می‌شود (و شده است)، من بدو آهو بدو! یعنی به جای اینکه سیاست‌گذاری کند، دنبال جریان اقتصادی که از گذشته وجود داشته و کشور را زمین زده، رفته است! جالب است که همه اینها زمانی است که صدای پای فاشیسم ترامپ و نعره صهیونیسم مکار کاملا به گوش می‌رسد و باز هم مثل گذشته به جای اتخاذ سیاست‌های متناسب با فضای جنگ در کشور (در طول 40 سال گذشته) به مردم می‌خواهیم خروس‌قندی بدهیم و برخلاف نظر ریاست‌جمهوری، حقایق را برای مردم نمی‌گوییم؛ چراکه سرمایه اجتماعی را از دست داده‌ایم و از مردم می‌ترسیم. آقای دکتر میدری، وزیر محترم کار و رفاه اجتماعی، این حرف خام را می‌توانند به صورت علمی تئوریزه کنند. آقای رئیس‌جمهور، اقتصاد را خارج از تئوری‌ها و سخنرانی‌ها و نظرات اطرافیان خود هم جست‌وجو کنید. عناصر اقتصادی را بشمارید و بگویید با آنها چه می‌خواهید بکنید. با عناصر زیربنایی اقتصاد رودررو شوید و بگویید برای هریک چه فرمولی خواهید داشت. 

با برق، گاز، نفت، آب، خاک، کشاورزی، چاه‌های عمیق، ترابری کالا، هواپیمایی، ترابری درون‌شهری، صنعت، دارو، تجهیزات پزشکی، فاضلاب‌ها، پسماندها، قاچاق‌های سازمان‌دهی‌نشده راه‌آهن و دیگر عناصر اصلی اقتصاد چه خواهید کرد؟ آن‌وقت روشن می‌شود که نه‌تنها در شرایط فضای جنگی 40ساله حاکم بر کشور و تحریم‌ها مدینه فاضله‌ای را نمی‌توانید بسازید، بلکه حتی در شرایط مغازله با قدرت‌های بزرگ و انصراف از محور مقاومت و تسلیم به حاکمیت جهانی با سیاست‌های به ارث رسیده این کار را نمی‌توانید انجام دهید؛ زیرا شرایط وجودی کشور سال‌هاست درحال نزول است و منحنی نزولی را هرگز نمی‌توانید به منحنی صعودی تبدیل کنید، مگر آنکه نقطه عطفی بیابید و آن نقطه عطف را تقویت کنید. اگر نقطه عطفی پیدا نشود، منحنی رو به زوال سرعت بیشتری می‌گیرد و شما هم سوار بر آن ریل، معلوم نخواهد شد که به کجا خواهید رسید. اگر به این امر رسیدید که کشور ظرفیت این بار بزرگ مصرف (در ابعاد مختلف) و این بار بزرگ تشتت در تصمیم‌گیری و بار بزرگ آرزوی سبک زندگی آمریکایی را ندارد، آن‌وقت می‌توانید به نقطه عطف چنگال بزنید و منحنی نزولی رو به زوال را متوقف کنید. بیان حرف‌های شیرین برای مردم، هم خوب است و هم ممکن، اما اگر بتوانید حرف‌های تلخ را هم صادقانه برای مردم بیان کنید، آن‌وقت معلوم می‌شود که اعتماد دو‌سویه شما و مردم چگونه است. صداقت را می‌توان بیان بعضی حرف‌های درست تعریف کرد اما صداقت واقعی بیان همه تلخ‌وشیرینی‌ها برای مردم است. نظریه‌ها و منحنی‌های پیش‌بینی هرگز شما را راهنمایی نخواهد کرد. اقدامات مشخص و بخشی است که منحنی‌ها را می‌سازد. حرف‌های ابتدایی شهید رئیسی را با عملکرد سه‌ساله مقایسه کنید.

طرح توسعه مکران به کجا رسیده است؟ قبول کنید که سیستم تصمیم‌گیری‌ها و تداوم کار و تشتت در تصمیم‌گیری‌ها نمی‌تواند کار را به پیش براند. برنامه هفتم هم ظرفیت تصمیم‌گیری‌های درست بخشی شما را دارد اما اول قبول کنید که اسراف، قاچاق، رانت و سبک زندگی مصرفی را نمی‌پسندید و تا بتوانید برای کشور کاری کنید، هرچند وجنات امر نشان می‌دهد که تسلیم آچمز شده‌اید و حرکت شما بکسوات (حرکت درجاست)؛ مثل تقلیل سهم صندوق ذخیره ملی به 20 درصد که آقای سید‌محمد خاتمی در زمان رئیس‌جمهوریش به‌شدت از این قبیل کارها خودداری می‌کرد. این است که اگر اقدامات خود را فهرست نکنید، تسلیم اسراف شوید، حکایت من بدو آهو بدو خواهد بود.

ضربه به لوب آهیانه!

محمدكاظم انبارلویی
لوب آهیانه یا parietal lobe یکی از لوب‌های مغز انسان است.
که در پشت لوب پیشانی قرار دارد. لوب آهیانه پردازشگر لامسه است.
تشخیص درد ، گرما ، فشار و درک تمایز اجتماعی به عهده اوست.
لوب آهیانه اگر آسیب ببیند شخص توانایی تشخیص سمت چپ و راست خود را ندارد. ممکن است توانایی و اداره کمترین کار را از دست بدهد.
دکوراسیون قدرت در شرق و غرب عالم طی ۵۰ سال گذشته کاملا به‌هم‌ریخته است. ضربات مداومی که از سوی انقلاب اسلامی و محور مقاومت در منطقه بر «لوب آهیانه» مغز سرمایه‌داران ، قدرت‌های اهریمنی و رژیم صهیونیستی فرود آمده قدرت پردازش اطلاعات را از آنان گرفته است.
ضربه ۱۱ سپتامبر ضربه مهمی بود . این ضربه آمریکا را وارد باتلاق افغانستان و عراق کرد. بدون این‌که کمترین دستاورد راهبردی داشته باشد. ضربه جنگ ۳۳ روزه حزب‌الله و ضربه ۷ اکتبر طوفان‌الاقصی ضربه مؤثری به لوب آهیانه مغز اتاق فکر جنگ صهیونیست‌ها بود به‌طوری‌که ادراکات دیداری ، هرگونه حرکت عاقلانه و حتی توانایی‌های گفتاری آن‌ها را گرفته است.
آن روز که پنتاگون ، سیا و وزارت خارجه آمریکا در تدارک تحریک صدام برای حمله به ایران بودند نمی‌دانستند پایان یک نبرد حماسی ملت ایران در غرب آسیا چه خواهد شد. آن‌ها حتی نمی‌دانستند عدم توفیق‌ها در برخی عملیات‌های ایران، سکویی برای یک پرش عظیم نظامی خواهد شد و معادلات نظامی در منطقه و جهان را بر هم خواهد زد. حاصل دفاع مقدس در ایران تولید یک قدرت نظامی با سلاح‌های فوق مدرن موشکی و پهپادی خواهد شد و خواب خوش را از آمریکا و اسرائیل غاصب خواهد گرفت.
فریدمن، تحلیلگر آمریکا در نیویورک‌تایمز چندی پیش نوشت؛
- آمریکا لنگرگاه‌هایش را از دست داده است.
- آمریکا در حال حاضر در یک «طوفان بی‌پایان» از خشم اخلاقی و اطلاعات نادرست قرار دارد.
- آمریکا امروز با فقدان نهادهای اعتمادساز مواجه است.
روایت فریدمن از اوضاع داخلی آمریکا حکایت از یک آسیب جدی و ضربات تعیین‌کننده به «لوب آهیانه» مغز مدیران فعلی جامعه امروز آمریکاست.
متأسفانه برخی از رسانه‌های ما در داخل این فلاکت سیاسی و اجتماعی و ... آمریکایی‌ها در آن‌سوی اقیانوس‌ها و رژیم صهیونیستی که امروز نیروهای جبهه  مقاومت در مرزهای آن حضور دارند را سانسور می‌کنند و به بزرگ‌نمایی قدرت دشمن مشغول‌اند.
مقام معظم رهبری در دیدار دست‌اندرکاران کنگره ملی بزرگداشت شهدای استان کهگیلویه و بویراحمد چند نکته کلیدی را در ترسیم و تصویر وضع کنونی دشمنان ملت فرمودند که ذکر آن خالی از فایده نیست:
- یکی از پایه‌های جنگ روانی این است که دشمنان ملت را بزرگ‌نمایی می‌کنند.
- دست‌ دشمن آنگونه که ادعا می‌کند پر نیست.
برای درک این وضعیت کافی است به اظهارات مقامات رسمی آمریکا استناد کنیم.
همین چند روز پیش بود که ، ترامپ در جریان یک سخنرانی انتخاباتی تصریح کرد:
- ما ملتی شکست‌خورده هستیم.
- ما ملتی در حال افول هستیم
- آمریکا اکنون در خطرناک‌ترین وضعیت ممکن قرار دارد.
- ما به‌شدت به یک جنگ جهانی نزدیک می‌شویم . رهبرانی داریم که نمی‌دانند چگونه با آن برخورد کنند.
آخرین تحولات در غرب آسیا حاکی است که کارشناسان نظامی ، امنیتی آمریکا در منطقه به همراه نظامیان و تروریست‌های صهیونیست در اتاق فکر طراحی توطئه‌ها و نیرنگ‌های منطقه‌ای خود برای ترمیم آسیب به لوب آهیانه مغز تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات خود به این نتیجه رسیده‌اند که ؛
۱- اسرائیل دیگر طاقت تکرار یک حمله شبیه نبرد طوفان‌الاقصی را ندارد.
۲- تهدید حزب‌الله در شمال جدی است. اگر طوفان‌الاقصی از سوی حزب‌الله در شمال تکرار شود دیگر طوفان نیست، یک سونامی است که همه سازه‌های ۷۰ ساله صهیونیست‌ها در سرزمین‌های اشغالی را از بین خواهد برد.
۳- پدیده قدرت نظامی یمن یک شوخی نظامی نیست. فقیرترین ملت از ملت‌های عربی اکنون قدرتمندترین قدرت یک دولت عربی است. این قدرت بی‌محابا پنجه در پنجه آمریکا ،
 اسرائیل و انگلیس انداخته  و از مرزهای ترس عبور کرده است.
ضربه حوثی‌ها به لوب آهیانه مغز نظامی دشمن اگر ازحماس و حزب‌الله بیشتر نباشد کمتر نیست.
مجموعه این جمع‌بندی پاسخ به این پرسش کلیدی است که ؛ در غرب آسیا دست کی خالی است و دست کی پر است!؟

 

انتظار؛ مانیفست مقاومت

محسن سلگی

درباره فلسفه انتظار شیعی، برداشت‌ها و تفاسیر متعددی وجود دارد. افزون بر این، درباره منجی‌گرایی در ادیان تلقی‌های مختلفی انجام شده است.  یکی از خطاهای‌ شناختی پیرامون موارد فوق، تلقی از انتظار به منزله «انفعال» است که مصداق آن برداشت‌هایی سطحی است که مبتنی بر رمان «در انتظار گودو» نوشته ساموئل بکت، نویسنده ایرلندی انجام می‌شود، در حالی که نویسنده در اثر یادشده، آرمان‌شهر مدرنیته را مورد نقد استعاری خود قرار داده است.

افزون بر این، در میان علاقه‌مندان به فلسفه انتظار شیعه نیز شاهد تفاسیر متمایز و غیریکدستی هستیم؛ از تفسیر جامعه‌شناختی مرحوم دکتر علی شریعتی، تا تفسیر عرفانی - اخلاقی «هانری کربن» متفکر فرانسوی تا تلقی دینی‌تر شهید مطهری(ره).

تفسیر عرفانی - اخلاقی هانری کربن متوجه جنبه جامعه‌سازی و اخلاق جمعی نیز هست اما تصوف و عرفان را نماینده و اوج اخلاق برخاسته از انتظار می‌داند که این، با مفهوم مقاومت و تاریخ تصوف که تاریخی چندان مقاوم و مبارز در برابر ستم نبوده، سازگار نیست اما اوج تفسیر وی آنجایی است که امامت و ولایت را باطن شیعه می‌داند و می‌گوید این باطن و جوهره فراتر از مباحث استدلالی و فقهی است. دکتر شریعتی نیز با نگاهی امامت‌محور و با نگاهی مبتنی بر جامعه‌شناسی و فلسفه تاریخ، رای به جبری بودن انتظار شیعی و تسلسل تاریخی آن در تحقق آزادی و عدالت و رفع استضعاف در انواع آن (استعمار، استحمار و استکبار) می‌دهد. او از انتظار مثبت و انتظار منفی سخن به میان می‌آورد و از اولی در برابر دومی دفاع می‌کند. شهید مطهری‌(ره) نیز با تفکیک انتظار فعال و انتظار منفعل، بر عقلانیت و ضرورت اولی تأکید می‌کند. ایشان افزون بر اقامه استدلال‌های کلامی و فلسفی و روایی - که مرحوم شریعتی در سخنرانی خود تحت عنوان «انتظار» تصریح می‌کند که قصد ورود از این دریچه و مدخل را ندارد- جنبه جامعوی یا جامعه‌گرایانه را به بحث می‌گذارد. 

در عین حال، نه هانری کربن و نه استاد شهید مطهری(ره) در بحث از انتظار، به سیاق و اندازه دکتر شریعتی، عنصر انقلابی‌گری و مقاومت را نمایندگی نمی‌کنند. به بیان دقیق‌تر، ظرفیت بحث از تلاقی و اقتران «مقاومت و انتظار» در منظومه فکری شریعتی بیش از سایر متفکران است که این به روحیه مبارز و سویه چپ‌گرایانه او نیز بازمی‌گردد؛ سویه‌ای که سیاست را در اندیشه او پررنگ‌تر از کربن و شهید مطهری می‌کند.

نکته دیگر اینکه در بسیاری از مباحث پیرامون انتظار منجی و حتی بعضا در مباحث یادشده، خلأ یا کمرنگی «زمان حال» دیده می‌شود. به بیان دیگر، عمدتا انتظار به منزله موعود و وضع آینده تلقی می‌شود، در حالی که خود امام زمان روحی له الفدا، همزمان با موعود بودن، موجود و حی است. کربن به درستی متذکر می‌شود شیعه تنها مذهبی است که به سبب وجود امام زنده‌اش، رابطه خود را با آسمان نگسسته است (رابطه، پیوسته و یکپارچه است). او بر جنبه اکنون (تزکیه فرد منتظر) تأکید داشت اما چندان به جنبه موعود و آینده‌گرایانه عنایت نداشت. در این سو، کسی چون شریعتی انتظار را به منزله وحدت حقیقت و واقعیت تفسیر می‌کند که بیانی دیگر از پیوند موجود و موعود در انتظار شیعی است اما چندان به جنبه انسان‌ساز و اخلاقی انتظار (اکنون) توجه نمی‌کند.

به هر روی درک انتظار شیعی به منزله «اکنون» و وعده‌ای برای همین حالا و اینجا، بسیار مهم و راهبردی است و نتایج شگرفی در سیاست و اسلام سیاسی به دنبال خواهد داشت. همچنان که مقاومت صرفا جنبه سلبی و دفاعی ندارد.

آیت‌الله العظمی جوادی‌آملی در تکمیل مباحث گفته شده - بی‌آنکه لزوما میراث‌دار متفکران یادشده باشد - الگوی «موعود موجود» را مطرح کرده است؛ الگویی که اقتران آرمان و واقعیت، فردا و امروز یا آینده و حال و نیز جنبه فردی و جمعی است. در عین حال، در میراث فکری ایشان، همچنان جنبه سیاسی، مبارز و مقاومت‌مدار انتظار - که در اندیشه شریعتی موج می‌زند - وجود ندارد یا وجودی چنان پررنگ و پرصلابت ندارد.

با عنایت به پیشینه یادشده، در ادامه، مبحث انتظار در اندیشه شریعتی - معلم انقلاب - را شرح خواهم داد و برخی رهاوردهای آن و نیز تعدیل نقدآمیز خود بر آن را به رشته تحریر در خواهم آورد.

* شریعتی، هم‌هنگام جبر تاریخی و رهایی

در اینجا عین و خلاصه‌ای از سخنان مرحوم دکتر شریعتی را بازگو می‌کنم؛ سخنانی که انتظار را به منزله مانیفست و برنامه مبارزه و مقاومت پیش چشم می‌گذارد.

او در سخنرانی خود تحت عنوان «انتظار» می‌گوید: «انتظار جبر تاریخ است. این مساله برای روشنفکران که با مکتب‌ها و فلسفه‌های علمی تاریخ آشنایی دارند، بی‌نهایت شورانگیز است. من در این گوشه‌ از زمین و این لحظه‌ از تاریخ منتظرم تا در آینده‌ای که ممکن است فردا یا هر لحظه‌ دیگر باشد، ناگهان انقلابی در سطح جهانی به نفع حقیقت و عدالت و توده‌های ستم‌دیده روی دهد که من نیز در آن باید نقشی داشته باشم و این انقلاب با دعا خواندن و فوت کردن و امثال اینها نیست...

انتظار هم یک اصل فکری اجتماعی و هم یک اصل فطری انسانی است؛ به این معنا که اساسا انسان موجودی است منتظر و هر که انسان‌تر، منتظر‌تر و همچنین جامعه بشری، به معنای اعم، دارای «غریزه‌ انتظار» است، چه جامعه‌ طبقاتی، چه جامعه‌ ملی و چه جامعه‌ گروهی و بر اساس همین اصل است که اعتقاد به مسیح از ابتدا در جوامع بشری وجود داشته و به همین دلیل است که تاریخ می‌گوید همه‌ جامعه‌های بزرگ جامعه‌های منتظرند.... چه؛ جامعه موجود زنده‌ای است و موجود، انسانی زنده، منتظر است و اگر منتظر نباشد حرکت نمی‌کند و تن به آنچه هست، می‌دهد...

اگر به صورت مثبت منتظر باشم، به تاریخ خوشبینم؛ زیرا معتقدم نظام جبری تاریخ در پیروزی قطعی عدالت است و این نشان می‌دهد عقیده انتظار مثبت و انتظار منفی چقدر با هم متضادند.... انتظار به این عنوانی که در تشیع هست، ۳ دوره را به هم متصل می‌کند: دوره اول، نبوت، دوره‌ دوم، امامت و پس از آن، غیبت که در آن، نه نبوت وجود دارد و نه امامت حکومت عینی دارد.

اصل «نیابت امام» که با آن وجهش گفتم چگونه اصل انحطاط‌آوری است، در این وجهش اصلی مترقی است و نشان می‌دهد این ۳ دوره چگونه به هم پیوسته است. اول دوره‌ نبوت، بعد امامت که تسلسل دوره‌ نبوت است و سپس دوره‌ علم که ادامه امامت است. از آغاز بشریت تا انتهای زمان، فلسفه‌ من می‌تواند مسیر تاریخ بشری و تسلسل حوادث را در یک پیوست جاری علمی منطقی توجیه کند. منتظر، هم از نظر فکری و هم از نظر عملی و مادی، یک انسان آماده است...».

چنانکه می‌بینیم، مرحوم شریعتی، تاریخ را دارای منطق، پیوستار و نظم می‌داند که بنابراین، تصادفی نیست و نیز معتقد به پیروزی محتوم و قطعی خیر بر شر است. در عین حال، انتظار به منزله سکوت و انفعال را طرد و نفی کرده و از آن به عنوان انتظار منفی و بدبینانه یاد می‌کند. یک نکته جذاب در اینجا آن است که بدبینی را عامل رکود و خمود می‌داند و خوش‌بینی را عامل تحرک و تحقق رهایی و عدالت. نکته دیگر اینکه شریعتی متأثر از ادبیات چپ، رای به جبر تاریخی می‌دهد اما انصاف آن است که بدانیم در این رای، معتقد به نفی اراده انسانی و فردی نیست، بلکه به عکس، اراده فردی را ارج می‌گزارد. در عین حال بهتر بود از تعبیر «ضرورت تاریخی» به جای «جبر تاریخی» بهره می‌جست. همچنین، توجه به این نکته ضروری است که تقلیل «دترمینیسم» به جبرگرایی نیز خطا است؛ دترمینیسم (تعین‌گرایی) دلالت بر ضرورت و رابطه علی می‌تواند داشته باشد. توجه به این نکته هم مهم است که باور به غایت‌مندی تاریخ و مشخصا پیروزی نهایی خیر بر شر، به سادگی و تسطیح فاتالیسم یا تقدیرگرایی نیست. هرچند تقدیرگرایی هم لزوما نافی آزادی و اراده انسانی نیست. در نهایت، ضرورت‌گرایی و باور یقینی - منطقی - عقلانی به پیروزی خیر و باور ایقانی - ایمانی به مبارزه و مقاومت در برابر شر نیز یک ضرورت تاریخی و اخلاقی و دینی است که اوج آن در فلسفه انتظار شیعی نهفته است. تنها با اتکا به چنین فلسفه تاریخی و منجی‌گرایی شیعی است که مقاومت، تسلسل، نظم جریانی، سرراستی و خستگی‌ناپذیری را واجد خواهد شد و برنامه‌ای مشخص، خلل‌ناپذیر و اصیل خواهد داشت.