فرهیختگان به سهم ایران از واردات هزار میلیارد دلاری کشورهای همسایه پرداخته است: بازار کشورهای همسایه ایران شامل 15 کشور دارای مرز خاکی و دریایی به‌دلایلی همچون سهولت دسترسی (وجود مرزهای زمینی و دریایی مشترک که باعث کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل می‌شود)، موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی ایران، وجود اشتراکات فرهنگی، مذهبی، زبانی و تمدنی، محوریت ترانزیتی ایران و امکان صادرات مجدد کالاهای تولید ملی به بازارهای فرامنطقه‌ای از طریق کشورهای همسایه (درنتیجه کاهش آثار تحریم‌ها بر تجارت خارجی)، دارای اهمیت راهبردی است و در هر برنامه‌ای برای توسعه تجارت خارجی و صادرات کالاهای ایرانی، باید در اولویت قرار گیرند. با این وجود اما طی همه این سال‌ها، ایران سهم شایسته‌ای در این بازار که اندازه آن بیش از هزار میلیارد دلار است را به‌دست نیاورده است؛ به‌طوری که سهم کشورمان از این بازار 15 کشور همسایه، تنها در حدود 2.3 درصد بوده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که ایران تنها با دو کشور عراق و افغانستان دارای تراز تجاری بالای یک میلیارد دلار بوده و از آن سو با امارات دارای تراز تجاری منفی 4 میلیارد دلاری است. به‌طور کلی آمارها از غفلت کشورمان از ظرفیت‌های عظیم بازار کشورهای منطقه حکایت می‌کند. در این گزارش با مروری بر نقاط مهم تجارت خارجی کشور با 15 همسایه، چالش‌های این حوزه را بررسی کرده‌ایم.
تنها 2.3 درصد از بازار کشورهای همسایه در اختیار ایران
کشورهای همسایه ایران شامل 15 کشور عراق، ترکیه، امارات، افغانستان، پاکستان، عمان، روسیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، قطر، کویت، قزاقستان، بحرین و عربستان هستند. این کشورها، تولیدکنندگان ایرانی را درمعرض بازاری به وسعت چندبرابر ایران قرار می‌دهند. مجموع بازار کشورهای همسایه با احتساب سوریه به حدود 5135 میلیارد دلار می‌رسد (آمار بانک جهانی). این رقم با اضافه شدن کشور هند و نزدیکی آن به بندر چابهار می‌تواند نزدیک به 8000 میلیارد دلار شود. این 15 کشور همچنین حدود 600 میلیون جمعیت داشته که در آنها سالانه 2000 میلیارد تجارت صورت می‌گیرد. این درحالی است که سهم صادرات ایران به این کشورها در سال 1398 درمجموع 22 میلیارد و 855 میلیون دلار بوده است که تنها 2.3 درصد از واردات هزار میلیارد دلاری این کشورها در این سال را تشکیل می‌دهد. در میان این ۱۵ کشور، بیشترین صادرات سال ۹۸ به عراق صورت گرفته است. سال گذشته 26 میلیون تن کالا به ارزش 9 میلیارد دلار به این کشور همجوار صادر شده که به‌لحاظ ارزشی رشد0.6 درصدی را نسبت به سال ۹۷ ثبت کرده است. اما واردات از عراق چندان چشمگیر نیست و درمجموع 131 میلیون دلار از این کشور به ایران وارد شده که نسبت به سال ۹۷ از نظر ارزشی رشد 122درصدی داشته است.
بیشترین مازاد تجاری ایران نیز در تجارت با عراق رقم خورده است. تراز تجاری ایران با این کشور به مثبت هشت میلیارد و ۸90 میلیون دلار می‌رسد. علاوهبر عراق، ایران با کشور افغانستان نیز دارای تراز تجاری مثبت و قابل‌ملاحظه‌ای در مقایسه با دیگر کشورهای همسایه است. از سال 1390 به بعد تراز تجاری ایران با افغانستان وارد کانال دو میلیارد دلاری شده و مثبت بودن خود را حفظ کرده اما مسیر نزولی را دنبال کرده است، بهطوریکه در سال 98 با افت 563 میلیون دلاری به تراز دو میلیارد و 353 میلیون دلار رسیده است. تراز تجاری با کشورهای ترکیه و پاکستان هم حدود یک میلیارد دلار مثبت بوده اما درمورد ترکیه کاهش سه میلیارد دلاری تراز تجاری اتفاق افتاده است. درمورد ترکیه به‌طور خاص براساس آخرین آمار گمرک ایران، 80درصد کاهش تجارت در چند ماهه ابتدایی سال 99 در مقایسه با مدت مشابه سال 98 ثبت شده است. تراز تجاری با هفت کشور؛ بحرین، ارمنستان، ترکمنستان، قطر، آذربایجان، کویت و عمان هم در اعدادی پایین‌تر از 0.5میلیارد دلار قرار گرفته است.
ناترازی 5 میلیارد دلاری در تجارت با روسیه امارات و قزاقستان
جدای از عربستان که بهدلیل اختلافات عمیق سیاسی حدودا چهار سالی است که شریک تجاری بسیار جزئی کشور هم محسوب نمی‌شود، تراز تجاری با کشورهای روسیه، امارات‌متحده عربی و قزاقستان منفی است. آمارها نشان می‌دهند که در ۱2 ماهه 1398، ایران 458 میلیون دلار صادرات به روسیه داشته و با وارد کردن یک میلیارد و 171 میلیون دلار کالا از این کشور، تراز تجاری منفی 700 میلیون دلاری را تجربه کرده است. در مدت زمان مذکور همچنین ایران چهار میلیارد و ۵01 میلیون دلار کالا به امارات صادر کرده و درمقابل هشت میلیارد و 700 میلیون دلار از این کشور وارد کرده است. بنابراین تراز تجاری دو کشور در پایان اسفند سال گذشته، چهار میلیارد و 199 میلیون دلار به نفع امارات‌متحده عربی بوده است. قزاقستان نیز موفق شد در سال گذشته و پس از هفت سال مجددا تراز تجاری با ایران را به نفع خود و با ثبت عدد 219 میلیون دلار مثبت کند. به‌طور کلی در 12 ماهه 1398، بیش از ۵5درصد مقدار صادرات کالایی بدون نفت خام ایران به کشورهای همسایه بوده و از طرفی حدود 30درصد مقدار واردات کشور نیز از این مبادی صورت گرفته است. به‌طور کلی تراز تجاری کشور تنها با سه کشور روسیه، امارات و قزاقستان به‌لحاظ ارزشی منفی است اما به‌لحاظ وزنی به جز چند کشور عراق، افغانستان و... منفی است. این بدین معنی است که ایران صادرکننده کالاهای گران‌تری به این کشورها بوده و درعوض کالاهای ارزان‌تری به کشور وارد کرده است.
به‌جای اروپا، بازار همسایگان را دریابیم
طی یک دهه اخیر توجه کمتری به ظرفیت‌های کشورهای همسایه شده است. این امر بعد از تشدید تحریم‌های سال‌های 90 و 91 به‌خوبی اهمیت خود را نشان داد. بااین‌حال در پسابرجام نیز دولت به تصور اینکه تحریم‌های آمریکا و غربی‌ها پایان خواهد یافت، توجه ویژه‌ای به توسعه تجارت با کشورهای همسایه نکرد. از این‌رو، درحال حاضر سیاست‌های اقتصادی کشور باید بهسمت تنوع‌بخشی به صادرات، تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه با کشورهای همسایه، شکل‌دهی شبکه جدید ارزی با روسیه به جای سوئیفت و استفاده از اتحادیه اوراسیا برود و از طرف دیگر استفاده از تعرفه‌های تجاری در روابط با کشورهای همسایه با توجه به جمعیت آنها می‌تواند زمینه گسترش مبادلات با این کشورها باشد. درصورت تقویت تبادلات تجاری با 15 کشور همسایه از تجارت با اروپا بی‌نیاز خواهیم شد. کشورهای اروپایی عموما در شراکت‌های تجاری خود در نقش صادرکننده خواهند بود. درمورد ایران نیز همین اتفاق صورت گرفته، بهطوریکه در سال 98 تقریبا 15 برابر آنچه به اروپا صادر شده، از آنها وارد شده است. این درحالی است که نیازهای منطقه‌ای هنوز هم به‌طور کامل شناسایی نشده و رفتار صادراتی ایران همان شیوه سنتی فروش مواد اولیه و فروش اقلام نفتی است. این درحالی است که اغلب کشورهای همسایه هرکدام به‌نوعی خود صادرکننده اقلام نفتی و سایر مواد اولیه به بازارهای دنیا هستند و نیازهای وارداتی آنها خدمات فنیومهندسی، کالاهای واسطهای و سرمایه‌ای است. مشکلات حمل‌ونقل، خدمات بندری، ضعف ساختار لجستیکی و ضعف زیرساخت‌های تجاری نظیر ریل ازجمله مواردی است که در توسعه تجارت با همسایگان موردتوجه قرار نگرفته است. برقراری روابط کارگزاری بانکی، صدور ضمانتنامه بانکی برای پروژه‌های خدمات فنیومهندسی، ایجاد خطوط اعتباری و تسهیل تبادل اسناد و رفع موانع غیرتعرفهای مواردی هستند که می‌تواند توسعه تجارت با همسایگان را تسهیل کند.
دیپلماسی اقتصادی حلقه مفقوده روابط ایران با همسایگان
ایران به‌عنوان یک قدرت بالقوه اقتصادی در جهان در جایی واقع شده که حدود 10 درصد ذخایر نفت جهان و 17 درصد ذخایر گاز جهان را در اختیار دارد و در حقیقت، دومین کشور دارای ذخایر نفت و گاز در جهان به‌شمار می‌رود. همچنین، دریای خزر و خلیج‌فارس را که دو منبع انرژی محسوب می‌شوند، به هم متصل می‌کند و توانایی صادرات گاز به بزرگ‌ترین بازارهای مصرف جهان یعنی هند، چین و اتحادیه اروپا و برق به همسایگان را دارد. بر همین اساس، توجه و تمرکز به ظرفیت بازار بزرگ منطقه، پیشران تحقق برون‌گرایی سیاست‌های اقتصادی و تجاری کشور خواهد بود. دستیابی به بازار کشورهای همسایه، در کنار نقش‌آفرینی همه نهادهای دولتی، تکالیف و وظایف سنگینی را متوجه وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت، امورخارجه و اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران می‌کند. گام اول در برون‌گرایی اقتصادی و توسعه صادرات غیرنفتی، حضور تولیدات و کالاهای ایرانی در بازار همسایگان است. بازار کشورهای منطقه اطراف ایران به دلایلی همچون سهولت دسترسی(وجود مرزهای زمینی و دریایی مشترک که باعث کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل می‌شود)، موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی ایران، وجود اشتراکات فرهنگی، مذهبی، زبانی و تمدنی، محوریت ترانزیتی ایران و امکان صادرات مجدد کالاهای تولید ملی به بازارهای فرامنطقه‌ای از طریق کشورهای همسایه(درنتیجه کاهش آثار تحریم‌ها بر تجارت خارجی)، دارای اهمیت راهبردی هستند و در هر برنامه‌ای برای توسعه تجارت خارجی و صادرات کالاهای ایرانی، باید در اولویت قرار گیرند.
درواقع، براساس سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، ایران باید کشور اول منطقه از نظر اقتصادی و صادرات محصولات باشد. اما درحال حاضر جایگاه ایران در منطقه از نظر صادرات، پس از کشورهایی مانند امارات، عربستان و ترکیه قرار دارد. هدف‌گذاری ۱۲۰ میلیارد دلاری صادرات غیرنفتی در برنامه ششم توسعه در همین چارچوب ارزیابی می‌شود، به‌گونه‌ای که کشور ما در سال ۱۴۰۰ باید حداقل به ۱۲۰ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی دست پیدا کند. مهم‌ترین الزام تحقق این میزان از صادرات، استفاده از دیپلماسی اقتصادی فعال و هوشمندانه است. درواقع، نیازهای منطقه‌ای هنوز به‌طور کامل شناسایی نشده و رفتار صادراتی ایران همان شیوه سنتی فروش مواداولیه و فروش مشتقات نفتی است. بر همین اساس تقویت روابط با همسایگان برای کشورمان اهمیتی مضاعف پیدا کرده و به‌عنوان اولویت دیپلماسی اقتصادی محسوب می‌شود.
راهکارهای تقویت سهم ایران از بازار همسایگان
با توجه به اولویت دولت‌های مختلف در تقویت دیپلماسی اقتصادی و گسترش روابط با همسایگان و علی‌رغم تلاش‌های دستگاه دیپلماسی در جهت تحقق این اهداف، هنوز نواقصی در برنامه‌های عملیاتی دولت وجود دارد که راهکارهای زیر برای تقویت دیپلماسی اقتصادی و توجه به بازار همسایگان پیشنهاد می‌شود:
1. ایجاد شبکه‌ای از روابط راهبردی با محوریت کشورهای دوست و خصوصا همسایگان با توجه به بسترهای مشترک تاریخی و فرهنگی؛ به‌عنوان مثال کشورهای منطقه آسیای مرکزی و خاورمیانه، اشتراکات زبانی بسیاری دارند و دارای پتانسیل فراوانی برای ایجاد پیوند بین کشورها هستند.
2. استفاده از بستر سازمان‌ها و نهادهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در جهت ارتقای تعامل اقتصادی با کشورهای همسایه؛ برای مثال کمیته دائمی همکاری‌های اقتصادی سازمان کنفرانس اسلامی و سازمان همکاری‌های اقتصادی(اکو).
3. یکی دیگر از راهکارهای مناسب گسترش روابط با همسایگان، استفاده از پیمان‌های دوجانبه تجاری و ارزی و ایجاد بازار بین بانکی معاملات ریالی و ارزی با کشورهای منطقه است. درواقع، توسعه پیمان‌های پولی برای استفاده از پول‌های محلی در تجارت بین کشورها و کنار گذاشتن دلار از روند معاملات خارجی کشور، سیستم تبادلات خارجی کشور را در برابر فشارهای اقتصادی مقاوم می‌سازد.
4. با توجه به افزایش تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی، ایران باید از ظرفیت‌های شکل‌گیری اتحادها و ائتلاف‌ها در منطقه بهره ببرد و از اجماع جهانی علیه منافع کشور در سطح بین‌الملل جلوگیری کند. در دیپلماسی اقتصادی، دولت باید نگاه ائتلاف‌جو با درنظر گرفتن مواضع و منافع ملی را داشته باشد و تعاملات خود را با کشورهای قدرتمند منطقه مثل ترکیه، روسیه و هند تقویت کند.
5. ایجاد شرکت‌هایی با ملیت محلی
6. تنوع در قراردادها مثل سوآپ و کنسرسیوم کار کردن از دیگر پیشنهادها هستند.