آثار پخش شده به مناسبت ماه مبارک رمضان در سیما عمدتا حول سه مضمون، قابل تقسیم بندی هستند؛ برخی از آن ها، به خصوص در دوره ای خاص با شمایلی ماوراءالطبیعی به نمایش درآمدند، گروهی کمدی بودند و برخی اجتماعی.
سریال های درحال نمایش صداوسیما، تجربه متفاوتی در زمینه تولید و پخش سریال های مناسبتی برای ماه مبارک رمضان هستند. این تجربه از این منظر جدید است که مضامین آثار در حال پخش با سریال هایی که سال های قبل به نمایش در می آمدند، متفاوت هستند. البته این هم از عجایب است که رسانه ملی با گذشته حدود 30 سال فعالیت مستمر تولید و پخش سریال های مناسبتی برای ماه رمضان، هنوز به الگوی ثابت و مشخصی نرسیده و دچار نوعی سرگردانی است.
این درحالی است که عموم مردم، تماشای سریال های مناسبتی تلویزیون در ماه مبارک رمضان را به عنوان یک مناسک رسانه ای پذیرفته اند. به این معنی که تعقیب کردن این سریال ها به بخشی از برنامه های روزمره مردم در این ایام تبدیل می شود. حتی آن دسته از مردم که در طول سال و در روزها و شب های معمول، علاقه چندانی به دنبال کردن سریال های تلویزیونی ندارند، با شروع ماه مبارک رمضان، علاقه مند به پی گیری این گونه برنامه ها می شوند. یکی از دلایل چنین گرایشی نزد مردم، همزمان بودن پخش این سریال ها با لحظات خاص پس از افطار است که همه اعضای خانواده گردهم می آیند و فضایی پر از نشاط و معنویت در خانه ها حاکم می شود.
دلیل دیگر، خاطرات خوش به جا مانده از این گونه سریال هاست. این باعث می شود که بسیاری از مردم در شب های رمضان، خود به خود به سمت تماشای سریال های تلویزیونی جذب شوند. به همین دلیل، موقعیت زمانی ماه مبارک رمضان و به خصوص حدفاصل افطار تا نیمه شب، يك فرصت مناسب رسانه ای و فرهنگی براي صداوسيماست، به ویژه اینکه در این زمان، حال و هواي فردي و اجتماعي مردم هم به گونه اي است كه آمادگي بیشتری برای پذيرش مضامين متعالي دارند. همچنان که بار مسئولیت رسانه ملی برای تأمین نیازهای مخاطب در این مقطع زمانی افزایش می یابد. به ویژه اینکه این برنامه ها دقیقا در تأثیرگذارترین ساعت های زندگي هموطنانمان، یعنی لحظات پس از افطار به آن ها عرضه می شوند.
بنابراین، سریال های تلویزیون در این موقعیت زمانی می توانند نقش مکمل عبادت های مردم را ایفا کنند. اما متأسفانه طی چند سال اخیر سریال های ماه رمضان سيما از لحاظ تأثیرگذاری مثبت بر تعالی مخاطب، رو به افول بوده اند. این برنامه های مناسبتی، پس از دوران اوج در سال های میانی دهه 80، از اواخر آن دهه با افت کیفیت، ساختار و محتوا مواجه شدند. به طوری که سریال های شش، هفت سال گذشته سیما در ماه رمضان را نمی توان با آثاری چون «صاحبدلان»، «او یک فرشته بود» و حتی مجموعه هایی چون «اغماء» و «میوه ممنوعه» مقایسه کرد.
آثار پخش شده به مناسبت ماه مبارک رمضان در سیما عمدتا حول سه مضمون، قابل تقسیم بندی هستند؛ برخی از آن ها، به خصوص در دوره ای خاص با شمایلی ماوراءالطبیعی به نمایش درآمدند، گروهی کمدی بودند و برخی اجتماعی. وضعیت مطلوب، تنوع ژانری و موضوعی سریال ها در هر سال است، اما اتفاقی که هر سال رخ می دهد این است که نوع خاصی از سریال ها تورم می یابند. مثلا در برخی دوره ها، ناگهان همه سریال ها رنگ و بوی فرشته و شیطان گرفتند و در سال بعد، بخش اعظم آثار، کمدی شدند. یکی از عوامل رخ دادن چنین وضعیتی، معضل «دم دستی گرایی» بوده است. یعنی رجوع به سوژه های بی اهمیت و سهل الوصول، تنها برای پر کردن آنتن که آن هم ناشی از فقدان برنامه ریزی راهبردی در انتخاب موضوع و تولید محتوا در گروه های تولید سیما بوده است. متأسفانه بسیاری از سریال های کمدی پخش شده در ماه رمضان سال های گذشته، نمونه واضح دم دستی گرایی هستند.
صداوسیما در ماه رمضان سال 96 اما، خواسته یا ناخواسته آثاری با ویژگی های متفاوت را روی آنتن برده است. ناخواسته از این منظر که دو سریال «نفس» و «زیر پای مادر» با هدف پخش در این ایام تولید نشدند. «نفس» قرار بود در دهه فجر سال گذشته روی آنتن برود و «زیر پای مادر» هم برای مناسبت خاصی نبود. ضمن اینکه هیچ یک ارتباط موضوعی مستقیمی با این ایام ندارند. از قضا سریال هایی که برای ماه رمضان در نظر گرفته شده بودند، به پخش نرسیدند. تولید دو سریال «سر دلبران» و «پایتخت 5» هر دو با هدف نمایش در این شب ها کلید خورد، اما هنوز آماده نشده اند.
این مسائل توفیقی اجباری برای سیما شدند. چون کیفیت و محتوای دو سریالی که امسال به عنوان ویژه های ماه رمضان درحال پخش هستند، به مراتب نسبت به آثار مناسبتی چند سال اخیر قابل قبول تر به نظر می رسند.
«نفس» در ادامه کارهای قبلی جلیل سامان، یک درام پرکشمکش و ملتهب درباره گروهک منافقین در روزهای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی است. این اولین بار است که اولین سریال سیما در لحظات افطار، مرتبط با انقلاب است؛ اتفاقی که می توان آن را به فال نیک گرفت. سریال «نفس» البته وقایع دهه 50 شمسی در ایران را از مسیر گروهک های سیاسی تعریف می کند. «نفس» درباره دختر جوانی است که به طور ناخواسته مجبور به همکاری با یک سازمان که مشغول مبارزه مسلحانه با حاکمیت هستند می شود و برای خروج یکی از اعضایشان از کشور به آن ها کمک می کند. این دختر که اتفاقا خواستگارش با ساواک ارتباط دارد، در این تعاملات به درک تازه ای از جامعه و سیاست دست می یابد. این سریال با یک تیر دو نشان را هدف گرفته است. هم شرایط و زمانه پهلوی دوم را به چالش می کشد و هم به تحلیل رفتارها و حرکات گروهک منافقین (سازمان مجاهدین خلق) در آن مقطع از تاریخ می پردازد. کارگردان تلاش کرده تا فضای شهری و اجتماعی آن دوران را بازسازی کند. حتی با تمهیدات خاصی، تعدادی زن فاقد حجاب اسلامی را هم در تصاویر خود قرار داده تا باورپذیری و واقع گرایی کار بالاتر برود. می توان گفت که «نفس» در این زمینه موفق است. هر چند که نمی توان توقع داشت که یک فیلمساز به طور صد درصد همه چیز را شبیه همان دوران دربیاورد، اما چیزی که در این سریال چندان به چشم نمی خورد، عوامل و زمینه های شکل گیری انقلاب و سرنگونی شاه است. مخاطب جوان وقتی سریال «نفس» را می بیند دچار این پرسش می شود که این آدم ها چرا جان خود را به خطر می اندازند و با شاه مبارزه می کنند؟ چرا دختر پرستار که از زندگی نسبتا مرفه و امکانات تحصیل و کار مطلوب برخوردار است، با مخالفین رژیم پهلوی همکاری می کند؟ البته شاید جواب این سوال ها در قسمت های آینده داده شود.
سریال «زیر پای مادر» هم یک درام خانوادگی و اجتماعی است که به موضوع عقوبت گناه و توبه پرداخته است. این سریال که قبلا «لبخند رخساره» نام داشت با فیلمنامه سعید نعمت الله و با کارگردانی بهرنگ توقیفی ساخته شده که هر دو افراد صاحب سبکی در تولید سریال برای تلویزیون هستند. نتیجه همکاری این دو، سریالی است که سعی دارد تا از مسیر زندگی انسان های شکست خورده و پشیمان، رستگاری را نشان دهد. تراژدی جدایی مادر از فرزند در این سریال می تواند استعاره ای هم از دوری انسان از معنویت هم باشد. این سریال داستان زنی است که در جوانی همسر و فرزند خود را رها می کند و پی ظواهر و ارزش های کاذب می رود. اما بعد از اینکه به پوچی مسیر زندگی اش پی می برد، معنای عشق حقیقی، یعنی مادر بودن را درک می کند. از آن طرف، عشق زمینی پسر، وقتی با مبارزه و پاکی همراه می شود، زمینه ساز وصال او به عشق حقیقی (مادر) می شود. «زیر پای مادر» سریال جذاب و قابل تأملی است، اما کنش و و اکنش های شخصیت ها در آن بسیار اغراق شده هستند./
