سفر بارزانی به ترکیه، اهداف، پیامدها و چشم انداز آینده

پایگاه بصیرت؛ گروه بین الملل: کردستان عراق که از بعد قیام مردمی علیه رژیم بعثی در سال 1991 تاکنون به صورت نیمه خودمختار اداره می شود، به رغم این که در چهارچوب سیستم فدرالیسم باید در زمینه سیاست خارجی، ارتش و پول ملی تابع دولت مرکزی باشد، رهبران آن در سال های اخیر در یک نافرمانی محسوس و هدایت شده، رفتار استقلال گرایانه ای در زمینه تعاملات سیاسی و اقتصادی با کشور های همجوار و بعضا کشورهای معاند دولت مرکزی عراق داشته اند.در کنار این رویکر مستقل، وجود پتانسیل های رشد اقتصادی از جمله ذخایر نفت، منابع زیر زمینی، جذب گردشگر، قرار گرفتن در مسیر ارتباط زمینی با ترکیه و اروپا به کشور های عربی و همچنین آرامش نسبی حاکم بر منطقه اقلیم، بستر خوبی را برای سرمایه گذاری خارجی در این منطقه فراهم آورده است، به طوری که در شرایط کنونی صدها شرکت خارجی در شهرهای مختلف این منطقه از کشورهای عربی، اروپایی، ترکیه و ایران مشغول فعالیت و سرمایه گذاری هستند. امروزه در حیطه سرمایه گذاری  در منابع  نفتی، کنسرسیوم های نفتی خارجی حدود 20 میلیارد دلار در کردستان عراق سرمایه گذاری کرده اند و روزانه بیش از 40 پرواز خارجی از طریق فرودگاه بزرگ و بین المللی سلیمانیه به سمت پایتخت کشورهای اروپایی، عربی و شهرهای سنندج، کرمانشاه انجام می گیرد. خلاصه این که طی چند سال اخیر کردهای عراق کم کم تحت تاثیر تحولات خاورمیانه و تلاش های ترکیه برای حل مساله پ.ک.ک به یک بازیگر جدید و نو پا در خاورمیانه تبدیل شده اند.
سفر دو روزه بارزانی به ترکیه -که اولین سفر وی در جایگاه ریاست اقلیم کردستان به حساب می آید- از نوع خود سفری تاریخی است که نقطه عطف در روابط دولت ترکیه با منطقه خودمختار کردستان عراق محسوب می شود و پیامدها و آثار ویژه ای در میان جریان های سیاسی کردی در کشورهای همجوار و به خصوص در بین کردهای ترکیه (دو حزب کارگران کردستان و حزب صلح و دموکراسی) و همچنین در روابط دولت ها با جریان های کردی در دو کشور عراق و ترکیه به دنبال خواهد داشت. سوال مطرح در خصوص سفر بارزانی به ترکیه و دیدار با مقامات بلند پایه ترک این است که اهداف طرفین از تقویت تعاملات سیاسی و اقتصادی یک دولت رسمی با یک منطقه خودمختار به نام کردستان عراق چیست؟ این تعاملات در شرایط حساس و شکننده حاکم بر منطقه که انتظار بلوک بندی های جدید سیاسی و امنیتی در منطقه وجود دارد، چه پیامدهایی می تواند به دنبال داشته باشد؟
برای پاسخ به این سوالات لازم است پاسخی برای این مسئله بیابیم که سیاست خارجی ترکیه نسبت به حکومت خودمختار اقلیم کردستان عراق در دو دهه اخیر چه تحولاتی را تجربه کرده است؟روابط با کردستان عراق از روند رو به رشدی برخوردار بوده است. مساله کرد از نیمه دهه 1920 نقطه ثقل سیاست خارجی خاورمیانه ای ترکیه بوده است. در یک نگاه می توان شش مرحله را در مناسبات ترکیه و اقلیم کردستان مشاهده کرد.
مرحله اول؛ در طول جنگ سرد دو دولت مقتدر و متمرکز عراق و ترکیه با یک سیاست هویتی مبتنی بر امحاء و انکار نسبت به کردها  خشونتی سیستمیک را کار می بردند.
مرحله دوم؛ از 1990 تا 1993 در دوره ریاست جمهوری تورگوت اوزال بر ترکیه که تحت تاثیر نگاه نوعثمانی او سه سال درخشان در روابط ترکیه و اقلیم کردستان عراق است.
مرحله سوم؛ از سال 1993 تا سال 2003 دوران سر درگمی سیاست خارجی ترکیه نسبت به کردها است که روابط طرفین دچار یک سردی معنا داری شد.
مرحله چهارم؛ از 2003 تا 2007 دروان اوج تنش میان ترکیه و اقلیم کردستان است.
مرحله پنجم؛ بین سال های 2007 تا 2011 دورانی است که دولت ترکیه تلاش می کند توازنی میان روابط اربیل و بغداد ایجاد کند.
مرحله ششم؛ این مرحله از سال 2008 آغاز می شود که ترکیه حکومت خودمختار اقلیم کردستان را به عنوان یک واحد حقوقی مورد شناسایی قرار می دهد. در این دوره شاهد تحولات اساسی در روابط ترکیه با منطقه اقلیم هستیم، یعنی فصل جدیدی که از سال 2011 آغاز می شود و ترکیه و اقلیم کردستان وارد یک روابط استراتژیک می شوند. از مهم ترین نشانه های این مساله روابط اقتصادی دو طرف است. طبق آمار رسمی اعلامی از سوی اقلیم شمال، از حدود دوازده میلیارد دلار در سال 2011 مبادلات تجاری عراق و ترکیه، حدود هشت میلیارد دلار آن به مبادلات اقتصادی اربیل و آنکارا اختصاص یافته است و حدود 80 درصد از کل واردات کالاهای مصرفی اقلیم از ترکیه بوده است.
عوامل گسترش روابط آنکارا با اقلیم شمال:

1- اختلافات درون دولت مرکزی عراق میان اهل سنت و شیعیان که سبب تضعیف نقش عراق در داخل و منطقه شده است. در چنین وضعیتی حکومت خودمختار کردستان با فراغ بال به دنبال ایفای نقش یک شبه دولت است و ترکیه با توجه به این امر این اقلیم را یک بازیگر تاثیرگذار در مدیریت سیاست منطقه ای به وِیژه در روابط با دولت عراق یافته است. رویکرد دو سال اخیر ترکیه مبنی بر تقابل شیعه و سنی تا حدودی به نفع اقلیم کردستان هم بوده است.
2- مساله حزب کارگران کردستان ترکیه موضوع دیگری است که ترکیه با تلاش برای سقوط دولت بشار اسد در سوریه بر این باور است که قطعا اقلیم کردستان عراق جایگاه بهتری می یابد و به کانون تصمیم گیری ها در مورد مسائل کردها تبدیل خواهد شد و ترکیه می تواند مساله پ.ک.ک را از این طریق حل و فصل نماید. موضوع دیگر این که از نگاه ترکیه، اقلیم کردستان عراق یک منطقه ثبات در جنوب ترکیه است و می تواند حائلی میان ترکیه و مناطق آشوب زده باشد، به نحوی که اقلیم کردستان اکنون یکی از بازیگران اصلی میان ترکیه و پ.ک.ک می باشد  
3- قابلیت های منطقه اقلیم کردستان به ویژه پتانسیل  منابع نفت و گاز و تجارت می تواند در رشد اقتصادی ترکیه بسیار مؤثر باشد و حتی در ارتقاء جایگاه ترکیه در  خاورمیانه و حتی اروپا به واسطه انتقال نفت و گاز تقش مهمی ایفا کند.  همچنین ترکیه در بعد اقتصادی تلاش دارد تا بر اساس دکترین داووداوغلو شرایط اقتصادی اقلیم  و عراق را با مطامع خود منطبق سازد و از آن در ابعاد امنیتی بهره برداری کند.
4- اما آنچه در چند ماه گذشته بیش از هر چیز دیگری توجه کارشناسان بسیاری را به خود جلب کرده است موافقت ترکیه با صادرات نفت اقلیم از طریق این کشور و بدون در نظر گرفتن مخالفت های حکومت مرکزی عراق است. نکته جالب توجه دیگر این است که ترکیه توافقنامه ای را با دولت اقلیم به امضا رسانده است که به موجب آن یک خط لوله نفتی، که نفت اقلیم را مستقیماً به بندر جیحان ترکیه انتقال می دهد، احداث خواهد شد. این مسئله که به معنی استقلال عمل بیشتر دولت اقلیم از دولت مرکزی عراق خواهد بود، به شدت بر روابط ترکیه و دولت مرکزی عراق تأثیر منفی گذاشته است. علاوه بر این، سفر داوود اغلو به اقلیم و بازدید وی از کرکوک، بدون هماهنگی با دولت مرکزی عراق، خشم مقامات دولت مرکزی را برانگیخت و نوری المالکی دولت ترکیه را به دخالت در امور داخلی عراق متهم کرد و این کشور را دشمن خواند.
اهداف ترکیه از توسعه روابط با اقلیم کردستان:
بر اساس فعالیت های صورت گرفته در اطاق فکرهای حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان، برنامه ریزی هوشمندانه ای برای سفر بارزانی به دیاربکر صورت گرفته و ترک ها شش هدف مهم در این خصوص مدنظر قرار دارند:
1- شتاب بخشیدن به عقب نشینی نیروهای پ.ک.ک با کمک گرفتن از بارزانی؛
2-  بررسی توافقات آنکارا – اربیل در حوزه نفت و گاز و انجام توافقات جدید؛
3-  ایجاد دو دروازه گمرکی جدید بین مرز ترکیه و اقلیم کردستان عراق؛
4- اطمینان دادن به بارزانی در خصوص ادامه تعاملات دو جانبه با اقلیم پیش از آغاز فعالیت شورای همکاری های استراتژیک بغداد – آنکارا؛
5- مدیریت وضعیت حاکم بر کردستان سوریه با استفاده از نفوذ اقلیم در برابر جریان کردی اتحاد دموکراتیک سوریه (که تقریبا زیر نظر پ.ک.ک فعالیت می کند).نگاهی گذرا به مفاد منتشره توافقنامه میان طرفین، حکایت از تامین نسبی اهداف و مقاصد ترک ها دارد. در دیدار هشتاد دقیقه ای مسعود بارزانی و رجب طیب اردوغان در شهر کردنشین دیاربکر، طرفین بر سر چهار ماده مهم به توافق رسیدند:
1- تعهد بارزانی در حمایت از مذاکرات صلح بین ترکیه و پ.ک.ک؛
2- ایجاد و گشایش دو دروازه گمرک جدید بین ترکیه و اقلیم کردستان عراق؛
3- فعال سازی لوله انتقال نفت اقلیم به ترکیه ظرف یک ماه تا یک و نیم ماه آینده؛
4- تعهد بارزانی در ممانعت از ایجاد ساختار دو فاکتو یا غیر رسمی سیاسی در شمال سوریه توسط حزب کردی اتحاد دموکراتیک سوریه.
پیامدهای سیاست جدید ترکیه:
اگر چه ممکن است از نظر حاکمان آنکارا سیاست جدید آن ها در قبال کردستان عراق بیشتر حرکتی تاکتیکی محسوب شود و در شرایطی که منافع ملی این کشور مورد تهدید جدی قرار گیرد، از آن عقب نشینی کنند، اما حتی اگر این حمایت های ترکیه از حکومت اقلیم جنبه ای کاملاً اعلامی داشته باشد، در بلندمدت بیش از آنکه تأمین کننده منافع این کشور باشد، هزینه هایی را بر آن تحمیل خواهد کرد. اولین و شفاف ترین پیامد منفی این سیاست ترک ��ا تأثیر منفی آن بر روابط ترکیه و دولت مرکزی عراق است. این امر طی چند ماه گذشته به طور جدی روابط دو طرف را تحت تأثیر قرار داده و سطح روابط سیاسی ـ اقتصادی آن ها را تعدیل نموده و دولت نوری مالکی را به مقابله به مثل وادار کرده است. تقویت دولت اقلیم در بلندمدت حداقل این ایده را در کردهای ترکیه تقویت خواهد کرد که آن ها نیز خواهان حقوقی مشابه همتایان کُرد خود در عراق باشند.
نتیجه این که تعاملات جدید میان ترکیه و منطقه اقلیم در عین حال که می تواند در کوتاه مدت فوائد و عایداتی برای طرفین داشت باشد با توجه به وضعیت حاکم بر روابط دولت مرکزی عراق با کردستان و منازعات سیاسی و اقتصادی میان آنها از یک سو و نافرمانی ها و رفتارهای ساختارشکنانه بارزانی، در بلند مدت باید تحولات غیر منتظره ای در منطقه جنوب شرق ترکیه با دولت آنکارا، حکومت اقلیم با جریان های کردی ترکیه و دولت مرکزی عراق با منطقه اقلیم را شاهد خواهیم بود که بسیاری از توافقنامه ها را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
نکته دیگر این که اگر چه شرکت‌ها و کارگزاری‌های ترکی زیادی در اقتصاد و به صورتی فزاینده در بخش انرژی اقلیم کردستان سرمایه‌گذاری کرده‌اند، اما این معاملات بیشتر معاملاتی خصوصی بین "اردوغان" و "مسعود بارزانی"، و وزرای انرژی مربوطه می شود. حتی اگر اردوغان بتواند از سد چالش اعتراضات اخیر عبور کند به هر حال این سؤال باقی خواهد ماند: اگر احیانا "اردوغان" در کسب مقام ریاست ‌جمهوری در سال بعد یعنی 2014، ناکام بماند چه بر سر توافقات با اقلیم کردستان در زمینه انرژی خواهد آمد؟/