حضور فرزندان در فضای مجازی را چگونه مدیریت کنیم؟

پایگاه بصیرت / گروه فرهنگی/ فهیمه عشرتی خلیل آباد

عصر تکونولوژی، عصر ارتباطات، دنیای دیجیتال و ... واژه هایی هستند که جهت توصیف جهان کنونی، فارغ از تفاوت های توسعه یافتگی و جهان سومی، مورد استفاده قرار می گیرند. چرا که در دهکده جهانی، هر یک از کشورها به سهم خود در تلاشند تا با ورود به عرصه جدید ارتباطی، گوی سبقت را از یکدیگر بربایند. در این میان، کشور ما نیز از این قافله عقب نمانده و امروز حتی در دورافتاده ترین روستاها و شهرهای کوچک، استفاده از وسایل ارتباط جمعی جدید چون، اینترنت، ماهواره (علی رغم محدودیت های ایجاد شده) و گوشی های هوشمند به امری طبیعی تبدیل شده است.
سوالی که اما ممکن است ذهن هر مخاطبی را درگیر خود کند این است که این تکنولوژی وارداتی که همانند سایر تکنولوژی ها، برساخته غرب است، تا چه اندازه سبب ایجاد مسائل و مشکلاتی می شود که ضروری است جهت حل آنها اندیشه کنیم؟ مسلما فضای مجازی مانند بسیاری از ابزارهای دیگر، دارای فرصت ها و چالش هایی است، اما در این نوشته به دنبال اتخاذ تدابیری هستیم که مشکلات فرد با ورود به این فضاها، به ویژه مشکلات کودکان را شناسایی کرده و برای حل آن ها چاره اندیشی کنیم.

بدیهی است که بیان همه مشکلات فضای مجازی و ارائه راهکارها در این باره، در حد این نوشتار نیست، لذا در این یادداشت با تمرکز بر تأثیر تکنولوژی های جدید ارتباطی در قالب فضای مجازی بر کودکان، سعی می شود تا حدودی موضوع روشن شود.

زوال کودکی

زمانی که تلویزیون به عنوان تنها رسانه ارتباطی مطرح بود، نیل پستمن، جامعه شناس آمریکایی در اثر خود، نقش رسانه های تصویری در زوال دوران کودکی (نقش تلویزیون در ربودن گوهر طفولیت از زندگی انسان) مفهوم "زوال کودکی" را ابداع کرد. او در این اثر معتقد است که صنعت چاپ و رسانه های نوشتاری موجب بیداری و مورد توجه قرار گرفتن مقوله «کودکی» در غرب گردید. در مقابل، ظهور رسانه های تصویری باعث زوال و انقراض پر شتاب این دوران گردیده است؛ زوالی که به موجب گسترش افسار گسیخته وسایل ارتباط جمعی و متأسفانه تکرار تجربه نافرجام غرب، یعنی عدم کنترل و نظارت بر دنیای کودکان در مقابل دنیای ناشناس تکنولوژی، سبب آسیب های گسترده ای چون: تبدیل بازی های کودکانه نشاط آور و بی تکلف به بازی های خشن و جنگی؛ آگاهی زودهنگام کودکان از اسرار مگوی دنیای بزرگترها و مناسبات اختصاصی شرایط بزرگسالی، که از نتایج آن پایین آمدن روزافزون سن بزهکاری و رنگ باختن ارزش های اخلاقی در میان کودکان و نوجوانان است؛ شکاف نسل ها و در نتیجه آن کاهش میزان گفتگو بین اعضای خانواده؛ از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر آنها؛ تغییر مشهود طراحی لباس کودکان که روز به روز به پوشش بزرگسالان نزدیکتر می شود و به خصوص در مورد دختران خردسال که به لحاظ جسمی فاصله بسیاری تا بلوغ دارند، شکلی زننده دارد و به طور کلی، بیگانه با معصومیت ویژه دوران پاک کودکی است؛ و بسیاری عوارض و نتایج غم انگیز دیگر که می توان آن را در "بلوغ زودرس" خلاصه کرد. 

آسیب های ناشی از بلوغ زودرس را می توان در سه مورد، آسیب های جسمی، روانی و اجتماعی خلاصه کرد، که در ادامه خواهد آمد:

آسیب های جسمی

در سایه روشن تأثیر فضای مجازی بر خانواده، شاهد بلوغ زودرس جسمی کودکان هستیم. در گذشته شاید به ندرت می شنیدیم که کودکی دچار بلوغ زودرس شده باشد، و اگر بود آن را مربوط به عامل وراثت می دانستیم. اما با استفاده گسترده کودکان از فضای مجازی و اینترنت، خانواده های بسیاری را مشاهده می کنیم که فرزندان آنها دچار بلوغ زودرس شده اند. اثرات استفاده مداوم از بازی های کامپیوتری، جستجو در اینترنت و ... منجر به عدم تحرک کودکان می شود. همانطور که می دانید کاهش تحرک به خصوص در دختران منجر به افزایش وزن بدن و چربی می شود. با افزایش چربی در بدن، سلول های چربی پروتئینی را آزاد می  کنند که به مغز علامت می دهد، ذخیره ی انرژی لازم برای بلوغ در بدن وجود دارد. از این رو این امر موجب بلوغ زودرس در کودکان می شود. از طرف دیگر کودک با مراجعه به اینترنت به راحتی می تواند به مطالبی که در جامعه قبح محسوب می شود دسترسی پیدا کند. همچنین با پیدایش شبکه های اجتماعی از قبیل فیس بوک، واتس آپ، وایبر و تلگرام ... در مدتی کوتاه دسترسی راحت به جنس مخالف، تصاویر و اطلاعاتی از قبیل پورنو و ... میسر شده است که خود زمینه ای در پیدایش بلوغ زودرس جسمی محسوب می شود. [1]

آسیب های روانی

در تعریف دوران کودکی برخی آن را به لحاظ ژنتیکی تعریف می کنند که تا سن خاصی ادامه پیدا می کند. برخی دیگر کودکی را مفهوم عاطفی می دانند، اما آنچه به واقع جداکننده دوران کودکی از بزرگ سالی محسوب می شود، علاوه بر جنبه های جسمی و عاطفی، بحث قوه تخیل است. متأسفانه یکی از آثار مخرب فضای مجازی و رسانه های دیجیتال بر احساس امید و خلاقیت کودکان است. کودک در ارتباط با رسانه های دیجیتال و فضای مجازی امکان تخیل ندارد و در واقع تصویر ذهنی از پیش تعیین شده است. این در حالیست که قوه تخیل یکی از مقدمات قوه استدلال و تفکر است و اگر این قوه کمرنگ شود و از کودک گرفته شود، زمینه برای بسیاری از آسیب های اجتماعی و روانی دیگر فراهم می شود. 

آسیب های اجتماعی

کودکان و نوجوانان که پیش از این به عنوان یکی از مهم ترین و در عین حال آسیب پذیرترین اقشار جامعه همواره به نحو جدی در معرض انواع بزه دیدگی و صدمات جبران ناپذیر جسمی، روانی و اجتماعی و ... قرار داشته اند، گسترش روز افزون استفاده از فضای مجازی در عصر حاضر، بر شدت این آسیب ها افزوده است. برخی از آسیب های اجتماعی در نتیجه ورود کودکان به فضای مجازی می توان به رشد نکردن مهارت های اجتماعی، تضعیف باورهای دینی و ارزشی کودکان به ویژه از طریق بازی های رایانه ای، استفاده سوء از کودکان توسط شکارچیان اینترنتی و حتی خطراتی که از این طریق می تواند متوجه والدین شود. ارائه شماره کارت های اعتباری، فاش کردن و به اشتراک گذاشتن مطالب خصوصی، تصاویر و اسرار خانوادگی، نقش کپی رایت، ارتکاب جرایم کامپیوتری و از بین بردن فایل های دیگران از بارزترین مصادیق خطرات و مشکلات عینی و واقعی پیش رو کودکان در اینترنت است که تبعات منفی آن متوجه والدین و دیگران نیز خواهد بود. [2]

راهکارهای مقابله با آسیب های فضای مجازی بر کودکان

راهکارهای مقابله با آسیب های فضای مجازی توسط والدین و خانواده ها را می توان به راهکارهای سلبی و ایجابی تقسیم کرد. راهکارهای سلبی شامل اقداماتی که از سوی والدین در جهت کنترل، نظارت و حتی در مواقعی حذف فضای مجازی از برنامه کودکان می شود و برنامه ها و اقدامات ایجابی مربوط به مدیریت استفاده از فضای مجازی و توانمندسازی کودک در مواجه با فضای مجازی، بهینه سازی فضای مجازی و ... را در بر می گیرد.

راهکارهای ایجابی

تقویت ارتباطات عاطفی و منطقی در خانواده و جایگزین کردن تفریح های سالم

در وضعیتی که اکثر پدران مشغول بازی ها رایانه ای و فعالیت های مجازی هستند و مادران نیز مشغول چک کردن کانال ها و شبکه های اجتماعی مختلف، طبیعتاً زمانی برای گذراندن با فرزندان باقی نمی ماند. در واقع می توان گفت، قربانی نظم نوین جهانی، کودکان هستند، که سرخورده و در بی توجهی اطرافیان رشد می کنند. در نتیجه مسئولیت خروج از این وضعیت در گام نخست متوجه والدین خواهد بود. توجه به اصل محبت و آموزش آن به فرزندان، تا فرزندان در مواجه با محبت های جعلی در فضای مجازی، گرفتار طعمه شیادان و سودجویان قرار نگیرند. همچنین گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به طوری که فرزندان از نظر عاطفی، احساس خلأ نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند، مثمر خواهد بود. 

هدفمندی و جهت دهی به استفاده کودکان از فضای مجازی

افشین طباطبایی، نویسنده و پژوهشگر مسائل تربیتی نیز در مورد برخورد درست والدین با فرزندان با توسعه فضای مجازی، می گوید: در دنیایی کنونی، نمی توان نوجوانان را به کوچه ها فرستاد و گفت تا آنها «هفت سنگ» بازی کنند، خروس بازی یا کفتر بازی کنند، باید با شرایط روز با آنها برخورد کنیم، نمی توانیم آنها را به خانه ها برگردانیم تا زیر کرسی بنشینند، خودرو سوار نشوند، مگر اینکه اتفاقی برای آنها رخ دهد، بلکه باید آنها را هدفمند با توجه به علایقشان به مباحث مختلف وارد فضای مجازی کرد. این آسیب شناس اجتماعی تاکید می کند: نهی فرزندان از استفاده از فناوری های روز و قطع و محدود کردن «وای فای»، فایده ای نخواهد داشت، باید والدین بدنبال علایق فرزندان خود بروند و در آن مسیر آنها را هدایت کنند، از این طریق از هرزه گردی فرزندان در فضای مجازی جلوگیری شده و ذهن آنها درگیر مباحث مورد علاقه شان در فضای مجازی می شود، اگر آنها به ورزش، موسیقی یا هر موضوع دیگری علاقه دارند، آنها را به این سمت سوق دهند. [3]

آشنایی والدین با فضای مجازی

برای جلوگیری از فروپاشی خانواده‌ها، والدین باید تا حدودی به فن‌آوری‌های روز دنیا مسلط باشند و بدانند که تغییر در رفتار فرزندان به معنای ایجاد تغییر در طرز فکر آن‌ها است و هنگامی‌که بنیان فکری و شخصیت آن ها به‌صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان نیز به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می‌شود. جهت افزایش آگاهی حضور در کلاس های آموزشی اثرگذار خواهد بود. البته برگزاری این کلاس های اینچنین بر عهده مسئولین ذیربط در شهرهای مختلف بوده که باید با جدیت بیشتری دنبال شود.

راهکارهای سلبی

نظارت 

چهارلنگی یکی از کارشناس پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات نیروی انتظامی (فتا) می گوید: با توجه به سهم دنیای دیجیتال، زندگی اجتماعی کودکان ما می تواند خارج از دید و نظارت والدین شکل بگیرد. بر همین اساس، گفتگو با کودکان و نظارت دقیق بر فعالیت های آنها امری ضروری محسوب می شود. اما درباره اینکه نظارت چگونه باید صورت بگیرد تا احتمال تصویر همانند یک جاسوس از والدین نزد فرزندان تداعی نکند، می گوید: تفاوت بین نظارت مسئولانه و جاسوسی به عامل «مچتو گرفتم» بستگی دارد. اگر فرزندتان از اینکه بر فعالیت های آنلاین وی نظارت دارید، آگاه نبوده و پس از مشاهده رفتاری مشکوک از وی بلافاصله با هشدار جدی شما مواجه می شود، نتیجه ای جز ایجاد شوک و رنجش برای کودک به همراه نخواهد داشت. وی تاکید می کند: از همین زمان ممکن است پنهان کردن موضوعات مختلف از والدین آغاز شود، از این رو، هر زمان که تصمیم به نظارت بر فعالیت های فرزند خود می گیرید، وی را نیز از این مساله آگاه کنید، صداقت شما در این زمینه می تواند کمک بیشتری به کودکان برای حضوری امن در فضای مجازی داشته باشد. [4] لذا در امر نظارت بر حضور فرزندان در دنیای مجازی اصل صداقت در رفتار والدین از اهمیت بالایی برخوردار است. 

ایجاد محدودیت در استفاده از اینترنت

گاهی والدین احساس می کنند زنگ های خطر ناشی از حضور فرزندان در دنیای مجازی به صدا درآمده است، لذا والدین باید محدودیت هایی را برای حضور فرزندان و مخصوصا دختران که آسیب پذیر تر هستند، در استفاده از اینترنت اعمال کنند.  این محدودیت ها می ‌تواند به صورت مستقیم و غیر مستقیم هم صورت گیرد.  شناسایی سایت های معتبر علمی و تفریحی و خبری و... و ذخیره آنها در سیستم و ارائه آن سایت ها به فرزندان جهت استفاده ایشان می ‌تواند از جستجوی بدون هدف و اصطلاحا وبگردی ‌های بی ‌هدف در اینترنت مانع شود تا فرزندان از آسیب های فضای مجازی و اتلاف وقت و جوانی در امان بمانند.

فرجام سخن

در ابتدای پایان این نوشتار می توان این سؤال را مطرح کرد که چرا علی رغم استفاده روز افزون استفاده از تکنولوژی های ارتباطی در کشورهای جهان سومی و در حال توسعه ما بیشتر شاهد آسیب های تکنولوژی فناوری ارتباطات و اطلاعات در این کشورها هستیم تا مزایای آن؟ در واقع باید علت را در نحوه مواجه با فناوری های جدید یافت، بسیاری از کشورها با در نظر گرفتن افزایش این فناوری ها برای پیشگیری و مقابله با آسیب های نودید برنامه ریزی گسترده ای را ترتیب داده اند، اما در ایران و سایر کشورهای که دچار آسیب شده اند با توجه به سرعت رشد فناوری ها و توسعه اینترنت و فضای مجازی، برنامه ریزی و راهکار موثری برای مقابله با این گونه آسیب ها تدبیر نشده است. چنانکه در بحث کودکان مورد اشاره قرار گرفت.  از طرف دیگر نمی توان این نکته را از نظر دور داشت که نظام جمهوری اسلامی ایران، همواره مورد هجمه دسیسه های دشمنان قرار داشته است و امروز فضای مجازی به ابزاری برای گسترش دامنه اقدامات دشمن تبدیل شده است.

منابع:

[1] تأثیر اینترنت بر بلوغ زودرس کودکان:بلوغ زودرس ارمغان شبکه های اجتماعی برای کودکان و نوجوانان، بازیابی شده در تاریخ 1 بهمن 1395 به آدرس:

http://gerdab.ir/fa/news/14527

[2] محسنی، فرید (1390)، سهم کودکان و نوجوانان از حمایت کیفری در فضای مجازی و حقیقی، آموزه های حقوق کیفری، شماره 1.

[3] معصومه نیکنام، استفاده فرزندان از فضای مجازی؛ منع یا هدفمندی، بازیابی شده در تاریخ 1 بهمن 1395 به آدرس:

http://article.irna.ir/fa/NewsPrint.aspx?ID=7188

[4] همان