اندیشه سیاسى مسلمانان (صد و بیست و هشتم)

فتح‌الله پریشان
قبل از پرداختن به اندیشه سیاسی علمای پس از فیض کاشانی در عصر صفوی لازم است با اندیشه سیاسی چند فقیه و اندیشمند اسلامی از قرون میانه (یعنی قرون 6، 7،8) هجری آشنا شویم. این بازگشت مجدد به دلیل حائز اهمیت بودن این بررسی ها و کامل تر شدن مطالب این سلسله نوشته ها است و دیگر دلیل این است که در آرا و آثار این اندیشمندان مایه هایی از اندیشه ورزی در حوزه سیاست و حکومت به چشم می خورد که می تواند مورد بهره برداری قرار گیرد. این اندیشمندان عبارتند از: نجم الدین رازی (654-573 ق)، قطب الدین رازی (766-721ق) و میر سیدعلی همدانی (قرن8) بنیانگذار تشیع در سرزمین کشمیر.
* زندگی و زمانه نجم الدین رازی
نجم الدین رازی ملقب به دایه، در سال 573 هجری در عصر خوارزم شاهیان و نیز خلیفه عباسی ناصرلدین الله به دنیا آمد. وی از ری به خوارزم رفت و با حمله مغول ها به خوارزم در سال 616ق، آنجا را به قصد همدان ترک کرد و از همدان به اردبیل و سپس به آسیای صغیر که تحت حکومت سلاجقه روم قرار داشت، رفت و سرانجام در سال 654 ق. راهی بغداد شد و در آنجا درگذشت. نجم الدین در شرایط نابسامانی فرهنگی، سیاسی، علمی و اجتماعی ناشی از تهاجم وحشیانه مغول ها رشد کرد و به فراگیری علم و دانش پرداخت. طبعاً نگاه او به حکومت را نیز باید در چارچوب این شرایط و تحولات تحلیل کرد.
برای پی بردن به نظام فکری سیاسی نجم الدین رازی، لازم است با اوضاع سیاسی و مذهبی عصر وی آشنا شویم، به ماهیت سیاسی و مبانی فکری رازی پی ببریم و در نهایت به نظام سیاسی و حکومت مطلوب از منظر وی بپردازیم.
نجم الدین رازی تعصب شدیدی به مذهب اهل سنت داشته و از گرایشات صوفیانه و عرفانی برخوردار بوده است. وی از دو عارف نامی «مجدالدین بغدادی» و «شهاب الدین سهروردی» بهره علمی گرفته است. به گونه ای که روایتی از کتاب مرصادش را به تشویق سهروردی نوشته است. درباره علت شهرت رازی به «دایه» هم مطابق با اشاراتی که خودش در آثارش آورده، می توان گفت که این تعبیر در قرون ششم و هفتم تعبیری رایج و متداول بوده و مراد از آن «دایه ولایت» است و این لقب به مناسبت پروردن مریدان به وی تعلق گرفته است. دو اثر مهم وی «مرصادالعباد» و «مرموزات اسدی» است. البته در هنگام اقامت سی سال آخر عمر در بغداد، ترجمه عربی مرصاد به نام «منارات السایرین» و تفسیری به عربی هم نگاشت. به نقل تاریخ و آثار مانده، این عارف بزرگ طبع شعر هم داشته است.
* ادوار زندگی سیاسی رازی
فراز و فرود زندگی سیاسی نجم الدین رازی را می توان در ذیل دو دوره کلی مورد مطالعه قرار داد:
1- دوره گریز و انزواطلبی؛ عمل به رسم عامه صوفیان و وضعیت خاص زمانه نجم الدین رازی که از دوره های پرآشوب تاریخ ایران و ملل اسلامی است، دو دلیل عمده انزواطلبی رازی در تاریخ ذکر شده است. در سرزمین ایران، آن روز خوارزم شاهیان بر قسمت اعظم بلاد تسلط داشتند و از نظر اجتماعی، این دوره را فساد و تباهی و انحطاط فراگرفته بود و تعصبات مذهبی و اختلافات فکری میان ملل و نحل مختلف از مذاهب اهل سنت و شیعه و فلاسفه و متصوفان شدت یافته بود. مهم تر از همه اینها، هجوم مغولان به ایران بود که فتنه و آشوب و فضایی ناامن و آشفته به وجود آورد که چه بسا مهم ترین دلیل هجرت نجم الدین رازی همین نابسامانی بوده باشد.
2- دوره تنعم و حضور در عرصه سیاسی؛ پس از عسرت و نابسامانی دوره ناز و تنعم دومین دوره زندگانی نجم الدین رازی را تشکیل می دهد. زندگی سیاسی وی از زمان ورودش به دستگاه سلجوقیان آغاز شد. وی از ری به نزد «علاء الدین کیقباد» ششمین پادشاه سلجوقیان روم رفت و مورد تفضل وی که مردی دانش دوست و هواخواه عارفان بود، قرار گرفت و به اشاره شهاب الدین سهروردی «مرصادالعباد» خودش را به سال 620 ق به او اهدا کرد. چند سالی هم رازی در زمان حیات آخرین سلطان خوارزم شاهی، یعنی جلال الدین خوارزم شاه به سفارت از خلیفه بغداد در تبریز زیست، اما حکومت خوارزم شاهیان به دلیل اختلافات عدیده با حکمرانان بغداد و با حملات مغولان فرو پاشید. نجم الدین با وجود دل آزردگی از سلاطین خوارزمی به دلیل روحیه محافظه کاری و جاه طلبی تلاش کرد زندگی راحتی داشته باشد، لذا همواره تلاش می کرد به دربار و دستگاه حکومت نزدیک شود.