گام‌های بلند تهران ـ آنکارا به سوی روابط راهبردی

علي موحد

هر چند که از آغاز روند تحولات جدید در غرب آسیا (خاورمیانه) و شمال آفریقا در سال 2011 به دلیل شرایط جاری در منطقه و به‌ویژه تحرکات غرب برای دور ساختن ترکیه از همسایگان، برخی سردی‌ها در روابط جمهوری اسلامی ایران و ترکیه ایجاد شد؛ اما شرایط مذکور، موجب قطع این روابط نگردید، بلکه با آشکارتر شدن ماهیت واقعی نیات غرب و برخی کشورهای عربی از رویکرد به ترکیه، در نهایت این کشور بازگشت به خویشتن خویش را در دستور کار قرار داد.
آنچه در روند رفتاری ترکیه به‌ویژه در طول یک سال اخیر مشاهده می‌شود، تلاش برای احیای روابط با همسایگان و تقویت دیدگاه شرق‌گرایی به جای غرب‌گرایی است. هر چند که مواضع ترکیه در قبال سوریه به عنوان امری حیثیتی برای این کشور چندان با دیدگاه منطقه‌ای و حتی مردم ترکیه همسو نیست؛ اما در بسیاری از جهات، ترکیه به سمت تعاملات نزدیک با همسایگان و دوستان قدیمی گرایش یافته است. توسعه مناسبات با جمهوری اسلامی ایران، عراق، افغانستان، پاکستان، کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، چین و روسیه و… از نمودهای این تغییرات است.
بسیاری از ناظران سیاسی بر این عقیده‌اند که خیانت‌های آمریکایی و اروپایی و منفعت‌طلبی کشورهای عربی در روابط با ترکیه و استفاده ابزاری آنها از این کشور به عنوان مولفه‌ای برای مقابله با روند بیداری اسلامی در منطقه که در نهایت نیز برای رسیدن به منافع بیشتر، منافع این کشور را حذف کردند (تحولات مصر) در کنار اینها، نارضایتی مردم ترکیه از رویکرد غرب‌گرایانه دولتمردان، موجب شد تا اهمیت رویکرد به همسایگان و جبهه شرق به عنوان دوستانی وفادار و اطمینان‌بخش برای سران ترکیه آشکارتر شود.
به اذعان محافل رسانه‌ای و سیاسی ترکیه، جمهوری اسلامی ایران از جمله کشورهایی است که به دلیل روابط تاریخی و سنتی و نیز اشتراکات دینی و فرهنگی و نیز ارزش‌های اقتصادی و سیاسی و امنیتی از جایگاه ویژه‌ای در این عرصه برخوردار است.
آنچه نقطه عطف در این عرصه شمرده می‌شود، سفر دکتر حسن روحانی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران به ترکیه است؛ سفری که در 19 و 20 خرداد ماه صورت گرفت تا تحولی جدید در مناسبات دو همسایه ایجاد شود.
مهم‌ترین مسئله در این سفر، برگزاری نشست راهبردی میان وزرا و سران دو کشور و توافق برای افزایش مبادلات تا 30 میلیارد دلار است که افقی تازه را در روابط دو کشور گشوده است. در سفر رئیس‌جمهور به ترکیه 10 سند همکاری میان دو کشور امضا شد.
نکته مهم دیگر، نگاه ترکیه به فعالیت‌های هسته‌ای ایران است. باوجود فضاسازی‌های آمریکا، ترکیه همواره بر ماهیت صلح‌آمیز و لزوم دستیابی ایران به تمام دانش هسته‌ای تأکید کرده و حتی در مقاطعی همراه برزیل، گام‌های مهمی همچون توافق سه‌جانبه تهران برای پایان دادن به رفتارهای غیرمنطقی آمریکا برداشته که البته به دلیل کارشکنی‌ها و خلف وعده‌های آمریکا به نتیحه مطلوبی نرسیده است. ترکیه تاکنون چندین بار میزبان گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران با کشورهای غربی بوده است.
امنیت و ثبات در منطقه از دیگر ابعاد مهم روابط دو کشور است. گسترش تروریسم در منطقه و نیز تحرکات آمریکا و صهیونیست‌ها برای ترویج ناامنی در منطقه، اهمیت همگرایی امنیتی همسایگان را بیش از پیش الزام‌آور ساخته است. در مقاطعی، ائتلاف چهارجانبه ایران، عراق، ترکیه و سوریه مولفه‌ای مهم در این عرصه ایجاد کرده بود که به دلیل برخی تحولات منطقه از جمله دلبستگی ترکیه به وعده‌های غربی ـ عربی و ایفای نقش منفی آن در قبال سوریه و عراق، این پیوند با وقفه‌هایی مواجه شد. با توجه به دستاوردهای گسترده ائتلاف مذکور، اوضاع کنونی منطقه احیای آن را امری الزام‌آور ساخته است که تغییر رفتار گسترده ترکیه در قبال سوریه می‌تواند زمینه‌ساز تحقق آن باشد.
ایران و ترکیه به عنوان قدرت‌های منطقه‌ای در همجواری یکدیگر و در حوزه حساس‌ترین مناطق جهان از جمله خاورمیانه (غرب آسیا)، آسیای مرکزی و قفقاز واقع شده‌اند. به نظر می‌رسد که هر دو طرف تمایل زیادی برای گسترش همکاری در حوزه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، امنیتی و همچنین تشریک مساعی درباره بحران‌های منطقه‌ای و جهانی دارند. در این راستا، گسترش همکاری‌های اقتصادی هم در حوزه مبادلات کالا و خدمات و هم در حوزه انرژی می‌تواند بر تعاملات دوستانه میان دو طرف بیفزاید. در این بین، چرخش گام‌به‌گام موضع ترکیه در قبال سوریه و نقشی که جمهوری اسلامی ایران می‌تواند در بهبود روابط دمشق و آنکارا ایفا کند نیز به نوبه خود از اهمیت زیادی برخوردار است و یک‌بار دیگر می‌تواند مواضع منطقه‌ای ایران و ترکیه را به یکدیگر نزدیک‌تر کند.
راهکار ترکیه برای اثبات صداقت خویش مبنی بر شرق‌گرایی و دوری از غرب، تغییر رفتار در قبال سوریه است که حمایت از این کشور در مبارزه با تروریسم و عدم پناه دادن به سران معارض می‌تواند گامی مقدماتی در این عرصه باشد. حملات داعش به کنسولگری ترکیه در موصل عراق نشان داد که تروریست‌ها حتی به حامیان خود نیز رحم نمی‌کنند، لذا ترکیه برای حفظ امنیت خود جز رویکرد به ه��سایگان در عرصه مبارزه با تروریسم، گزینه‌ای پیش رو ندارد. در غیر این صورت، ترکیه نمی‌تواند انتظار اعتماد منطقه به تغییر رفتارهایش را داشته باشد، هر چند که کشورهای منطقه نگاهی مثبت به برخی رفتارهای ترکیه داشته و برای بازگشت این کشور به جمع همسایگان، آغوش خود را باز کرده‌اند.