در شماره گذشته نقش زنان را در دوره اول مشروطه بررسی کردیم و با ارائه مستنداتی، نادرستی اظهارنظر مدعیان روشنفکری درباره غیرفعال بودن زنان دوره قاجار را متذکر شدیم. در این شماره نقش زنان در دوره دوم مشروطه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
نقش زنان در دوره دوم مشروطه(12۹۹ ـ 12۸۸)
پس از به توپ بسته شدن مجلس، با وجود کاسته شدن فعالیت انقلابیون تهرانی، برخی زنان فعالیتهایی را در راستای حمایت از مشروطه و مقابله با استبداد محمدعلی شاه انجام میدادند. ملکزاده از زنی که او را عمه میرزاجهانگیر‌خان و مادر اسداللهخان جهانگیر معرفی میکند، نام میبرد که در خانهاش جلسات سرّی مشروطهخواهان را برگزار میکرد و مهمّاتی را برای جنگ با قوای محمدعلی شاه ذخیره کرده بود.(۱)
دعوت بازاریان به قیام علیه دولت محمدعلی شاه و تشویق به بستن مغازهها و دکانهایشان، یکی دیگر از اقدامات زنان تهرانی در دوره دوم مشروطه به شمار می‌اید. «چند نفر از زنان در بازار پراکنده شدند بازاریان را دعوت به قیام علیه دولت کردند. آنها سعی داشتند در بازار وحشت به راه انداخته، صاحبان مغازهها را دعوت به بستن بازار کنند ...»(۲)
یکی دیگر از اقدامات زنان تهرانی در دوره دوم مشروطه، دعوت مردم تهران به مبارزه مسلحانه است. هفتهنامه «حبلالمتین» در این زمینه نوشته است: «متجاوز از یکصد نفر زن مسلح به طپانچه ششلول در کوچههای طهران به شاه فحش داده و حرکت می‌کردند.»(۳)
گفتنی است با توجه به مبارزه جانانه مردم تبریز در مقابل قوای محمدعلی شاه پس از به توپ بسته شدن مجلس، مردان و زنان تبریزی نیز بیشترین نقش را در دوره دوم مشروطه نسبت به مردم شهرهای دیگر ایفا کردند. ناظم‌الاسلام کرمانی در بیان کیفیت مبارزات زنان آذربایجانی نوشته است: «عورات آذربایجان قطار فشنگ میبندند و با حالت محزونی بچه خود را شیر می‌دهند. مانند نره‌شیران در میدان جنگ میکوشند که دست بیناموسی به سوی‌شان دراز نشود.»(۴)
عمده فعالیت‌های زنان تبریزی را می‌توان در چهار عرصه تبلیغاتی و اطلاعرسانی، خدماتی، حمایت مالی و مبارزه مسلحانه خلاصه کرد. زنان تبریزی در عرصه فعالیت‌های تبلیغاتی، سعی می‌کردند مشروطهخواهان منفعل و افراد بیطرف را فعال کرده و آنان را به مبارزه علیه محمدعلی شاه دعوت کنند.(۵)
افزون‌بر این، در راستای حمایت از انقلابیون مشروطهخواه و تأمین مخارج سربازان آزادی‌خواه، جواهرات زینتی و حتی اثاثیه منزل خود را تقدیم می‌کردند. برای نمونه، پس از فتح اصفهان به دست مشروطهخواهان، برخی از زنان انجمن سعادت تبریز، به اصفهان رفته و آمادگی خود را در حمایت مالی از سربازان قشون آزادی‌خواه اعلام کردند.(۶)
روزنامه «انجمن» از پیدا شدن اجساد زنان مسلح در محلهایی از آذربایجان که میدان نبرد بوده است، خبر داده است: «در محاربات سابق اجساد شیرزنان مسلح در میدان جنگ امیرخیز و خیابان میان شهدای حریت پیدا شده است.»(۷)
زنان در برخی مواقع بدون اینکه در پوشش مردان درآیند، با همان لباسهای زنانه خود در میدان جنگ به مبارزه مسلحانه میپرداختند. «عکس یک دسته شصت نفری از زنان چادر به سر ایرانی تفنگ به دست، در اختیار ماست. اینان محافظ یکی از سنگرهای تبریز بودند.»(۸)
نقش زنان روشنفکر طرفدار حقوق زنان در قیام مشروطه
آنچه مسلم است، اینکه زنان روشنفکر طرفدار حقوق زنان نیز در کنار توده انبوه زنان دیگر در قیام مشروطه شرکت داشتند؛ اما با توجه به کم بودن تعدادشان، بیشتر به صورت گروهی و در قالب انجمن‌های سرّی فعالیت می‌کردند. ساناساریان در این رابطه نوشته است:
«تنها عده معدودی از زنان مشروطهخواه، طرفدار حقوق زنان بودند و نه همه کسانی که از مشروطه و استقلال ملی حمایت می‌کردند. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد، زنان ایرانی شرکت‌کننده در مراحل نخست جنبش زنان یا از فعالان مشروطهخواه و جنبش ملی دهه 1280ش بودند یا از کسانی بودند که خانوادههایشان(غالباً پدران‌شان) از زمره روشنفکران ملیگرا محسوب میشدند. برای نمونه، صدیقه دولتآبادی نخستین مدیر مسئول نشریه زنانه، یعنی زبان زنان، خود، یکی از اعضای بنیانگذار انجمن مخدرات وطن بود که از سال 1290ش تأسیس شد.»(۹)
مورگان شوستر آمریکایی، مستشار مالی و اقتصادی که در سال 1329ق به درخواست مجلس به ایران آمده بود، در کتاب خود از وجود انجمن‌های سرّی زنان مشروطهخواه در دوران مشروطه خبر داده است:
«در طهران شهرت داشت که دوجین‌ها و دستهها از اعضای انجمن‌های سرّی زنان هستند که مخفی و گمنام در تحت اوامر مرکز معینی که زمام نظم ایشان را دست داشت، میباشند. ... در تابستان گذشته یک روز صبح در موقعی که در اداره خود نشسته بودم، گفتند یکی از منشیان ایرانی دفتر خزانه، برای مذاکره امر لازمی خواهش ملاقات دارد. ... آن مرد جوان داخل شد، تا آن زمان او را ندیده بودم به زبان فرانسه با هم گفت‌وگو کردیم. بعد از اظهار معذرت و اجازه مکالمه، آزادانه گفت مادرش طرفدار ما بوده و به مشارالیه تأکید کرده که به من بگوید که زن َمن باید به خانه فلان امیر ایرانی که خانواده او مهمانش کرده بودند، نرود. زیرا که امیر دشمن حکومت مشروطه است و رفتن زن من به خانه مشارالیه سبب بدگمانی ایرانیان از من خواهد شد. ...سؤال نمودم که مادرش از چه راه از این معامله مخفی و شخصی زن من اطلاع یافته است؟ جواب داد که مادرش در انجمن سرّی زنان عضویت دارد و در آنجا این مسئله مطرح مذاکره شده و قرار شده است که این امر را به من اطلاع دهند.»(۱۰)
انجمن غیبی نسوان، از انجمن‌های سری زنان در دوران مشروطه، در نامهای چاپ شده در روزنامه «ندای وطن»، ضمن درخواست تدوین و تصویب سریع متمم قانون اساسی از مجلس، اعلام میکند که در صورت ناتوانی نمایندگان مجلس در سرو سامان دادن به اوضاع کشور استعفا دهند و اداره کشور را به زنان بسپارند تا ظرف مدت چهل روز کشور سروسامان یابد.(۱۱)
کمیته زنان یکی دیگر از انجمن‌های زنانه دوران مشروطه به شمار می‌اید که برای رساندن فریاد مظلومیت مردم تبریز به گوش جهانیان، با کمیته زنان ایرانی مقیم استانبول تماس برقرار کرد.(۱۲)
انجمن مخدرات وطن نیز یکی دیگر از انجمن‌های سرّی دوران مشروطه است که در حمایت از مشروطه اقداماتی را انجام داد.(۱۳)
گفتنی است، انجمن‌های زنانه فمینیستی دیگری نیز مانند انجمن نسوان وطنخواه، انجمن شکوفه و... در دوران مشروطه فعالیت داشتند که در حمایت و تقویت مشروطه، به ترویج استفاده از کالاهای داخلی و تحریم استفاده از اجناس خارجی میپرداختند.
چند نکته
۱ـ همان‌طور که بیان شد، حضور چشمگیر زنان محجبه مسلمان در قیام مشروطه، ناقضِ ادعای روشنفکران غربگرا، به ویژه فعالان جریان فمینیسم مبنی بر زندانی بودن زنان ایرانی در خانهها و منافات داشتن حجاب با آزادی و تساوی زنان در اجتماع در کنار مردان است.
2ـ با وجود شرکت تعداد معدودی از زنان طرفدار حقوق زنان در قیام مشروطه، بیشتر زنان شرکت‌کننده در قیام مشروطه، همانند قیام تنباکو، در حمایت از اقدام علما و مجتهدین اسلام در تأسیس عدالتخانه و مشروطهخواهی در صحنه حضور پیدا کردند. بنابراین، حضور و فعالیت قاطبه زنان در قیام مشروطه با اهداف دینی بوده و برای رسیدن به خواستههای جنسیتی نبوده است.
3ـ اگرچه تا پیش از انقلاب مشروطه در سال 1285، جریانی با عنوان جریان فمینیسم شکل نگرفته است، اما پس از وقوع آن انقلاب، به تدریج شاهد شکلگیری انجمنها و گروههایی هستیم که حول محور حقوق زنان فعالیت میکنند. در واقع، فضای آزادیخواهی دوران مشروطه فرصتی برای زنان روشنفکر مشروطهخواه و طرفدار حقوق زن ایجاد کرد تا در زمینه مسائل زنان با نگاه روشنفکری فعالیت کنند.(۱۴)
۴ـ همه انجمن‌های زنانه دوران مشروطه، حمایت از قیام مشروطه و دستاوردهای آن را جزء اهداف انجمن قرار نداده بودند. برای نمونه، اهداف انجمن آزادی زنان از گروههای دوره اول مشروطه، حول محور مسائل زنان دور میزند؛ اما انجمن غیبی نسوان که از انجمن‌های دوره اول مشروطه به شمار می‌آید، در کنار فعالیت در راستای اهداف جنسیتی، اهداف ملی مانند حمایت و تقویت مشروطه و استقلال کشور را نیز دنبال میکرد. به طور کلی، مطالعه و بررسی اهداف اعلامی انجمن‌های زنان در دوران مشروطه نشان می‌دهد، بیشتر آن انجمنها، اهدافی ملی و غیر جنسیتی، مانند حمایت از تولید داخلی و تحریم کالاهای روسی، حمایت از تأسیس بانک ملی، حمایت از قیام مشروطه را در کنار اهداف جنسیتی دنبال می‌کردند.
5 ـ در واقع می‌توان گفت، انجمن‌های فمینیستی دوران مشروطه، آزادیخواهی و مشروطهخواهی را مقدمهای برای رسیدن به آزادی و تساوی زنان با مردان در ایران میدانستند.(۱۵)
* پی‌نوشت‌ها در دفتر نشریه موجود است.
