امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه به خداوند متعال عرض میکند: «أن نعضد ظالماً أو نخذل ملهوفاً» این عبارات جزء دوگانههای به هم مرتبط است، از اینکه ستمگری را کمک کنیم یا ستمدیده و فریادخواهی را به خود واگذاریم، به خداوند متعال پناه میبریم.
یاری ظالم و رها کردن مظلوم، جزء مهلکات بوده و آسیبی است که در صورت ابتلا، دین، دنیا و آخرت انسان را بر باد فنا میدهد. «نعضد» از ریشه «عضد» به معنای اعانه و کمک است. عضد هم به بازو گفته میشود؛ چون نقش بازو کمک رساندن به انسان است. به همین دلیل برای کسی که یاریهای ویژهای به انسان میرساند، از همین کلمه استفاده میشود. کلمه «معاضدت» نیز به معنای یاریرسانی است.
ظلم در مفهوم عام خود به معنای آن است که انسان چیزی را در غیر جایگاه مخصوص خودش قرار دهد. نقطه مقابل ظلم هم عدل است و عادل کسی است که هر چیز را در جایگاه مخصوص خودش قرار دهد. البته به این معنا دایره عدل و ظلم بسیار فراخ خواهد شد.
در اینجا با دو نوع برداشت و معنای جمله «أن نعضد ظالماً» روبهرو هستیم که هر دو صحیح است؛ زیرا برخی از شارحان که در تبیین و تفسیر صحیفه سجادیه متبحر و اهل دقت هستند، در کلمات خود گاهی هر دو معنا را قائل شدهاند. یک معنا آن است که ظلم به معنای عام گرفته شود که هم در خط ارتباط انسان و حضرت حق معنا دارد، هم در خط ارتباط انسان با خودش و هم در خط ارتباط انسان با دیگران. هر جا که این جابهجایی انجام شود، ظلم اتفاق افتاده و آن شخص ظالم است. شرک و هر نوع گناه، ظلم است؛ زیرا در ارتباط انسان با خدا، انسان باید طاعت کند و هر جا مرتکب گناه شود، یعنی به جای طاعت، معصیت را قرار داده است. هر چند که شرک، ظلم عظیمی است. از سویی، همه گناهان انسان، از قبیل ستم کردن بر خویشتن هم هست. از سوی دیگر، اگر انسان در ارتباط با دیگران حقی را از حقوق معنوی یا مادی پایمال کند، باز هم مرتکب ظلم شده است. به این ترتیب، «أن نعضد ظالماً» مفهوم وسیعی خواهد داشت. به این معنا که کمک به هر نوع از انواع ظلم، مطرود است و باید از آن به خدای متعال پناه برد.
معنای دوم ظلم در عبارت «أن نعضد ظالماً» بر اساس شواهد و قراینی، معنای خاص است؛ به این مفهوم که کسی در موضع تجاوز به حقوق بندگان خدا قرار گرفته، در این مقام مستقر است، برای ستم به دیگران طرح و برنامه دارد و شخصی در این ستم معاون، معاضد و کمککار او شود. این معنا، به نظر به مقصود امام سجاد(ع) نزدیکتر است.
درباره معنای وسیع، معمولاً کلمه «گناه» را به کار میبریم؛ یعنی هر جا گناهی را تسهیل کنیم، در واقع مرتکب گناه شدهایم، اما وقتی سخن از ظالم به میان میآید، ذهن متدینان معطوف به ستم دیگران است، هرچند که شرب خمر هم ظلم به شمار میآید؛ اما عرف متشرعه ظلم به این مفهوم است که انسان به شخصی که به حق دیگری تجاوز میکند، یاری برساند.
در روایات «اعانه بر اثم» یعنی کمک به گناه مطرح شده و در عین حال فهرست مفصلی از کلمات اولیای خدا(ع) به کمک کردن به ظالم به معنای خاص مربوط میشود. بنابراین، اگرچه تعبیر امام(ع) ابایی از معنای وسیع ندارد،؛ اما از نظر سیاق کلام بیشتر با معنای دوم هماهنگ است و شواهد بر این مورد دلالت دارند.
کلمه «نعضد» به معنای کمک کردن و یاری رساندن است و مفهوم بسیار وسیعی دارد و شامل هر نوع اعانه و کمک به معاضدتی میشود. این نکته هم بر روایات و کلمات اولیای خدا(ع) متکی است. در واقع، هر نوع کمکی به ظالم محکوم است؛ یعنی کمک باطنی، عاطفی، قلبی، جوارحی، مادی و معنوی نزد پروردگار متعال محکوم است.
در اینجا این پرسش مطرح میشود که آیا هر نوع کمکی به ظالم محکوم است؟ در پاسخ باید توجه داشت که وقتی شخصی دیگری را کتک میزند و ما چوبی به او برسانیم که بهتر بزند، یا سندی را به ناحق جابهجا میکند و ما در این کار به او یاری برسانیم، این کار قطعاً محکوم بوده و از گناهان کبیره است و به آن وعده آتش و عقوبت داده شده است؛ اما آیا کارهای دیگری مانند فراهم کردن محل استراحت، آب دادن یا غذا رساندن به ظالم هم جزء معاضدت به ظالم به شمار میآید؟ در این زمینه میان فقها و بزرگان مباحثهای وجود دارد و خلاصه کلام این است که اگر ظالم این ویژگی ظلم در او مستقر شود، کمک به او محکوم است؛ اما اگر کسی اهل ظلم نباشد، کمک به او در موارد غیر ظلم در عرف عقلاً جایز است، زیرا آن شخص در صفت ظلم مستقر نشده است.
زمانی که ظلم در شخصی ملکه شود و کار رایج او ستم به دیگران باشد و تمام تمرکز روانی او بر این مسئله مستقر باشد و همه امکانات او در این زمینه صرف شود، مصداق عالی و درجه یک آن، سلطان جائر و ظالم است. مصادیق کوچک هم شامل کسی میشود که جنایتکار شده و زندگی و افکار او در خدمت ستمگری نسبت به دیگران است. درباره چنین ظالمی، اعم از رژیم آلسعود و دولت آمریکا آیا فقط وقتی مشغول ظلم به کسی است، نباید به او کمک کنیم یا در هر شرایطی نباید به او کمک کرد؟ از نظر فقهی دو پاسخ برای این پرسش وجود دارد. برخی مانند علامه حلی میگویند: اعانه به ظالم در ظلمش حرام است؛ اما اگر لباس برای او بدوزیم یا غذایی برای او تهیه کنیم، حرام نیست. اما باید توجه داشت بیشتر فقها معتقدند وقتی ظلم در وجود کسی ملکه شد، هر نوع کمکرسانی به او حرام است.