اکبر کریمی/ هنر پارچهبافی از زمانهای قدیم در ایران مرسوم بوده و زنان و دختران این سرزمین نیازمندیهای خود را در این زمینه با هنر دستشان تهیه میکردند.
یکی از قطبهای تولید پارچه در ایران قدیم روستای خراشاد بود. این روستا در 24 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند واقع شده و در حال حاضر 300 خانواده در آن زندگی میکنند. به هنر پارچهبافی در این روستا توبافی (تونبافی) میگویند. از حدود 30 سال پیش این فعالیت در خراشاد منسوخ شده بود و تنها تعداد انگشتشماری از پیرزنان روستا به صورت تفننی آن را انجام میدادند.
«فاطمه ذاکریان» یکی از اهالی روستای خراشاد است که با ذوق و مدیریت خود توانسته است طی 14 سال فعالیت در رشته توبافی، این هنر فراموش شده را احیا کند و افزون بر ایجاد اشتغال پایدار برای تمامی زنان و دختران روستا، این رشته هنری را در دیگر روستاهای اطراف و حتی شهرستانهای کشور ترویج کرده و توسعه دهد.
در خراشاد همه زنان شاغلند
بانوی 55 ساله خراشادی با وجود ۲۰ سال دوری از زادگاهش، در سال 81 به سرزمین مادری برمیگردد و طی چند سال تلاش و فعالیت در شرکت تعاونی روستا، تمامی خانمهای این روستا را که زمانی توبافی را شغل ضعیف و بیثمری میدانستند، به این حرفه سوق میدهد، به طوری که امروز این روستا به روستای بدون زن بیکار مشهور شده و تمامی زنان روستا صاحب شغلی پایدار با میانگین درآمد یک میلیون تومان در ماه شدهاند. سال 95 سازمان میراث فرهنگی کشور هنر توبافی و حولهبافی خراشاد را ثبت ملی کرد.
خانم ذاکریان درباره نحوه ترویج توبافی در روستا میگوید: «یک روز خانمی از بیرجند برای خرید حولههای توبافی که قبلاً یکی از آنها را استفاده کرده بود به روستای خراشاد آمد. آن موقع ایده ترویج این هنر در ذهنم شکل گرفت. تصمیم خود را با یکی از اعضای شرکت تعاونی که خودش توبافی بلد بود و دستگاه توبافی داشت، مطرح کردم. با موافقت و همراهی این خانم و چند نفر دیگر از اهالی روستا تولیداتی تهیه شد و در سال ۸۲ به نمایشگاه صنایع دستی تهران بردیم. در نمایشگاه استقبال خیلی خوبی از تولیداتمان شد. درآمد حاصل از فروش محصول را بین خانمهای تولیدکننده روستا تقسیم کردیم و همین سببی شد تا بقیه خانمهای روستا به این هنر به چشم یک شغل درآمدزا نگاه کنند. پس از آن بود که این کار در روستا رونق گرفت. برای یاددهی این هنر، در همان سال کلاسهای آموزشی را در روستا و روستاهای مجاور، از جمله مود، چاج، بهدان، آسیابان و... برگزار کردیم.»
ترویج هنر توبافی در سطح کشور
پس از آن بود که سازمان صنایع دستی استان در راستای توسعه این هنر، با بهرهگیری از هنرمندان خراشادی کلاسهای آموزش دایر کرد و افزون بر آن برای ترویج و آموزش هنر توبافی خانهای سنتی در شهر بیرجند به خانم ذاکریان تحویل شد.
قم، تهران، نیشابور، کرمانشاه، شیراز و مشهد از جمله شهرهایی هستند که تاکنون افرادی از آنها به آموزشگاه خانم ذاکریان مراجعه کردهاند و با یادگیری این هنر، در جایگاه مربی به شهرهای خود بازگشتهاند تا هنر توبافی را در شهرهایشان ترویج کنند.
تاکنون بیش از 1400 نفر در استان خراسان جنوبی به این هنر دستی روی آوردهاند و این تنها آمار افرادی است که کارت فعالیت این هنر را دریافت کردهاند.
در این میان، سهم خانم ذاکریان افزون بر احیا، ترویج و آموزش این رشته هنری، مدیریت شرکت تعاونی زنان خراشاد و بازاریابی و فروش محصولات تولیدی ۳۰۰ خانم عضو این تعاونی میباشد.
بخشی از محصولات تولیدی زنان خراشادی در دو فروشگاه دائمی در شهر بیرجند و بخش زیادی از آنها با شرکت در نمایشگاههای سالیانه تهران و دیگر استانها که نهادهایی مانند سازمان صنایع دستی و گردشگری، بسیج سازندگی، سازمان تعاون روستایی، وزارت صنایع و... برگزار میکنند، به فروش میرسد.
در همین فروشگاهها و نمایشگاهها، عدهای از توریستهای خارجی نیز با هنر توبافی خراشاد آشنا شدهاند. با خرید و استفاده از حولههای خراشادی، اکنون برخی از این توریستها که از کشورهای آمریکا، آلمان، هلند و استرالیا هستند، ارتباط دائمی با این شرکت دارند و هر ساله چندین چمدان از محصولات آن را میخرند و با خود میبرند این رویه سبب شده تا خانم ذاکریان به فکر صادرات حوله و پارچه خراشادی به کشورهای دیگر بیفتد.
کارآفرین نمونه کشوری در سال 85
در سال ۸۵ با حضور رئیسجمهور وقت، از خانم ذاکریان در جایگاه کارآفرین نمونه کشوری و از شرکت تعاونی زنان خراشاد بیرجند به عنوان اولین شرکت تعاونی که بیشترین اشتغالزایی را در کشور ایجاد کرده است، تجلیل شد.
ویژگی محصولات تولید شده
هنر تولید شده به وسیله شانههای توبافی قدیمی به دلیل کیفیت بالای نخ استفاده شده در آن و نبود هیچ نوع مواد شیمیایی حساسیتزا، برای سلامتی کاملاً مفید است و کسانی که از تولیدات این نوع هنر بهره میبرند آسایش و آرامش جسمی بدون ویسکوز، مواد شیمیایی و الکتریسیته ساکن را تجربه میکنند.
توباف پس از تهیه مواد اولیه که شامل پنبه، ابریشم یا پشم گوسفندان است، آن را میریسد و پس از رنگرزی به محصول تبدیل میکند.
با بهره از هنر خود هنرمندان توباف انواع حوله حمام، حوله مسافرتی، حوله استخر، حوله دست و صورت، دستمال جیبی، شال سر، سفره نان، رختخواب، رومیزی، پارچه لباس و... را تولید و به بازار عرضه میکنند. حولههای تولیدی این شرکت، کم حجم بوده و به دلیل خالص بودن نخ به کار رفته شده در آنها، جذب آب بالایی دارند.
دستگاه توبافی که به آن دار توبافی هم گفته میشود به جای زیادی نیاز نداشته و محیط منزل را آلوده نمیکند. هر خانمی میتواند به راحتی آن را در محل زندگی خود استفاده کند. به این صنعت دستی به مثابه یک شغل پایدار با درآمد متوسط میتوان نگاه کرد. این فعالیت یکی از مشاغلی است که برای راهاندازی آن به هزینه بالایی نیاز نیست و جالب اینکه از همان ابتدای فعالیت بازدهی بالایی دارد. هر فردی با داشتن یک میلیون تومان میتواند این شغل را راه بیندازد و ماهیانه درآمدی یک میلیونی از این فعالیت برداشت کند.