چگونگی انتقال ارزش‌ها و هنجارهای نسل اول انقلاب دفاع مقدس به نسل چهارم در گفت‌وگوی صبح صادق با پرویز شیخ‌طادی، محمدصادق کوشکی و ابراهیم فیاض
مجتبی برزگر/ اخلاق و رفتار رزمندگان طی سال‌های دفاع مقدس موضوعی است که باید به خوبی برای جامعه تبیین می‌شد که متأسفانه این اقدام صورت نگرفته است، اما اینکه چرا تبیین نشده و چه کارهایی برای انتقال آن می‌توان انجام داد؟ پرسشی است که در کنار پرسش‌ها و ابهامات دیگر در قالب یک گفت‌وگوی مشترک سه نفره با پرویز شیخ‌طادی رزمنده و کارگردان سینمای انقلاب اسلامی، دکتر محمدصادق کوشکی استاد دانشگاه و کارشناس فرهنگی و دکتر ابراهیم فیاض جامعه‌شناس پاسخ داده شد، برآیند نظرات و دیدگاه‌ها نشان می‌دهد که ما هنوز شناخت کافی از این موضوع نداریم، یا هنوز متوجه نشده‌ایم که شیوه و برنامه‌های ترویج فرهنگ ایثار و مقاومت چیست. به عبارتی، اگر بدانیم که با چه برنامه‌هایی می‌توانیم ایثار و مقاومت را ترویج کنیم، آن راهکارها می‌توانند یک مؤلفه برای معرفی دفاع مقدس باشند. امروز باید با فرهنگ‌سازی در زمینه ارزش‌های دفاع مقدس ذائقه افراد جامعه به خصوص نسل جوان را تغییر داد تا آنها آگاهانه به انتخاب محصولات فرهنگی دست بزنند.
مشروح این گفت‌وگوی مشترک به قرار زیر است.
*ارزش‌ها و هنجارهای حاکم بر جامعه در دهه 60 که مقارن با ایام دفاع مقدس بود، چه شاخصه‌هایی داشت؟
شیخ‌طادی: ساده‌زیستی، کم‌‌توقعی، نگاه دینی اجتماعی و سبک زندگی هماهنگ با دین، قناعت، نوعدوستی و دستگیری از مردم، جلب رضایت خدا و خلق خدا جزء شاخصه‌های جامعه در آن دوران بود. در مجموع، جامعه‌ای که وحدت اجتماعی و اخلاقی در آن موج می‌زد. به واقع دهه 60 جزء دهه‌های درخشان تاریخ کشورمان محسوب می‌شود.
کوشکی: جنگ در مقطعی به کشور ما تحمیل شد که ما دو سال پس از انقلاب را پشت سر گذاشته بودیم. دقیقاً در برهه‌ای بود که جامعه فضای انقلابی، آن هم به شکل خالص و ناب و ابتدایی خودش را تجربه می‌کرد. ما شاهد بودیم که بهترین انگیزه‌های دینی در نسل جوان در قالب همه آن ارزش‌های دینی و ارزش‌های اخلاقی در دفاع مقدس متبلور شد. در عرصه دفاع مقدس تنها کسانی حضور پیدا می‌کردند که انگیزه‌های خالص دینی داشتند؛ چرا که در ابتدا هیچ چشم‌انداز مثبتی وجود نداشت. امید پیروزی مادی وجود نداشت. چون دشمن قدرتمند بود و ما ضعیف بودیم. ارتش ما ارتش کارآمدی نبود. نیروی بسیج و سپاه تازه شکل گرفته بود وضعیت دفاعی کشور واقعاً ضعیف بود. در آن مقطع کسانی به عرصه دفاع مقدس وارد شدند که دارای خالص‌ترین و پاک‌ترین ارزش‌های اسلامی و ارزش‌های اخلاقی و دینی بودند. اینها به علاوه آن نگرش انقلابی حاکم بر فضای اول انقلاب فضای خاصی را به وجود آورده بود.
فیاض: از خودگذشتگی و اخلاقی بودن جامعه. چون مرگ، ملموس و ایثارها مصداق داشت؛ به طور کلی ارزش‌های حاکم بر هر جامعه‌ای نشان‌دهنده هویت اجتماعی، دینی و اخلاقی آن جامعه است و آرمان‌های جامعه را دربرگرفته و راهنمایی برای رفتار و کردار افراد جامعه بوده و به آنها برای رسیدن به اهداف و آرمان‌های خود انرژی و جسارت اقدام می‌دهد. در طول جنگ ایران و عراق و با توجه به بستری که فراهم شده بود، ارزش‌های گرانسنگی به وجود آمد. ایثار و فداکاری به ویژگی برجستة رزمندگان تبدیل شده و به رفتار و کردار آنها جهت می‌داد. این رفتار والای انسانی زمانی ظهور کرد که با گسترش علم و فناوری و دستیابی انسان‌ها به سلاح‌های مخرب‌تر، رفتار آنها با خشونت بیشتری همراه شده و در نتیجه، نه تنها پایبندی به ارزش‌های اخلاقی و انسانی ضرورت بیشتری یافته بود؛ بلکه در قالب رفتار رزمندگان ایران در طول جنگ به شکل بارزتری آشکار شد و نمود بیشتری یافت. درک و حفظ این ارزش در دوره پس از جنگ ضرورت انکارناپذیری است؛ هر چند نیازی نیست که این ارزش‌ها حتماً در بستر میدان‌های جنگ بروز کنند. جامعه سرشار از روابط متقابل آنهاست و آنها می‌توانند ارزش‌های دورة جنگ را در روابط فردی و اجتماعی خود جلوه دهند و به محیط خود صفایی دیگر ببخشند، همچنین، این ارزش‌ها می‌توانند در قالب قانون ظهور کنند که در این صورت جدا از پذیرش درونی آنها از سوی افراد، که ویژگی ارزش‌های یک جامعه است؛ می‌تواند از الزام‌های شکلی و قانونی هم برای پیاده شدن در جامعه بهره بگیرد. در این وضعیت، شکاف قوانین و ارزش‌ها کاهش می‌یابد و همسویی بیشتری بین آنها ایجاد می‌شود. گسترش ارزش‌های دفاع مقدس می‌تواند روابط مردم با یکدیگر و ارکان مختلف نظام اجتماعی را اخلاقی‌تر کند و کارآیی جامعه را افزایش دهد که در نتیجه آن، روند امور عمومی و خصوصی سهل‌تر شده و متقابلاً اعتماد و باور مردم به ارزش‌های موجود بیشتر می‌شود. در چنین فرایندی ارزش‌های دفاع مقدس در دورة صلح می‌توانند کارآیی خود را حفظ کنند و به رشد و بالندگی خود در جامعه ادامه بدهند.
*آیا امروز و پس از گذشت سه دهه از پایان جنگ، ارزش‌های دوران دفاع مقدس می‌تواند درمان دردهای فرهنگی و اجتماعی جامعه باشد؟
شیخ‌طادی: به اعتقاد من نسیم و فضای دفاع مقدس می‌تواند درمان باشد، اما منهای امام‌حسین(ع)، امام جعفر صادق(ع)، نهج‌البلاغه، اخلاق ائمه معصوم و دین نمی‌تواند در مدار تأثیرگذاری و ماندگاری‌اش حرکت کند. خود دفاع مقدس به برکت اعتقادات و زنده بودن و معرفت داشتن نسبت به دین و مذهب‌مان ماندگار شد. در آن دوران، معرفت، محور بود. دفاع مقدس تجلی عشق به حسین‌بن‌علی(ع) بود. این شاخصه‌ها بود که نبرد در آن خاک و بیابان را به دفاعی مقدس تبدیل کرد و از دل این جهاد یک دانشگاهی از انسان فارغ‌التحصیل شد. اگر دفاع مقدس را منهای این مؤلفه‌ها در نظر بگیریم به تنهایی کاری از پیش نمی‌رود. ممکن است بتوانیم مثل برخی از کشورهای غربی که یک جنگی داشتند و به فرمانده‌شان احترام می گذاشتند از آن نام ببریم، اما دیگر از قداست خبری نیست؛ لذا در هر وضعیت و دوره زمانی باشیم اگر به این الگوها و اخلاق برگرفته از سبک زندگی معصومی(ع) توجه نکنیم و در نظر ما کم‌رنگ شوند، محال است فضای مقدس دهه 60 و آن شرایط و نسیم را درک کنیم.
کوشکی: اگر ما می‌خواهیم مشکلات فعلی کشور به شکل اساسی و بنیادین مرتفع شود، چاره‌ای جز احیای ارزش‌های دفاع مقدس نداریم؛ چرا که فضایی که کشور در آن قرار دارد فضای تهاجم همه‌جانبه است که از جهان استکبار به طرف ما شکل گرفته و می‌گیرد و برای مقابله با این تهاجم همه‌جانبه چاره‌ای به جز آن احیای رویکردهای ارزشی دفاع مقدس و انقلاب اسلامی نداریم. غیر از آن با شیوه‌های عادی روزمره اداری نمی‌توان با این تهاجم گسترده مقابله کرد.
فیاض: اگر بخواهیم از نگاه سکولارها هم بررسی کنیم، باز هم تاریخ پرافتخار این کشور است. مردم می‌توانند بر روی آن دهه درخشان و کارنامه موفقیت‌آمیز حساب کرده و بر صلابت آن افتخار کنند.
*راهکارهای انتقال این فرهنگ از نسل اول انقلاب به نسل چهارم انقلاب چیست؟
شیخ‌طادی: راهکار آن در وهله اول خودسازی است. این که ما بگوییم رسانه این کار را انجام بدهد و وزیر این کار را بکند این خودسازی نیست، در وهله اول مهم است به فکر این نباشند که دگرسازی کنند. به جای تلاش برای هدایت دیگران، اول به فکر هدایت خود باشیم. از هنرمند گرفته تا اقتصاددان و سیاستمدار و... برگردند به خودسازی! یادم می‌آید حضرت امام(ره) بارها بحث خودسازی را مطرح می‌کردند و بحث خودسازی در جبهه‌ها هم بیش از هرچیزی پررنگ بود و این امر آدم‌ها، سازمان‌ها و ادارات را می‌ساخت. بعد از اینها خودسازی بحث رسانه‌ها و رسانه ملی مطرح می‌شود. امروز رسانه ملی بیش از دوران دیگر، اهمیت دارد. تلویزیون امروز بیشتر از هر کسی به فرزند ما نزدیک است و ارتباط دارد. تلویزیون یک عضو خیلی مهم است و در کنار ما دارد زندگی می‌کند، مدام به ما اطلاعات می‌دهد. باید از یک همچنین عضوی که کاملاً اجتماعی و مؤثر است، مراقبت کنیم تا به دین به شکل تخصصی و کارشناسی بپردازد. سلیقه، علاقه و عواطف شخصی یک مدیر و نویسنده در این مجال نمی‌گنجد. با رسانه منهای علم نمی‌توان کار کرد. بایستی جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی بسیار دقیق داشته باشیم. اگر این عوامل را رعایت کنیم رسانه ملی می‌تواند مانند مسجد یا منبر مؤثرترین شخصیت جامعه ما باشد و همه مباهات دوران‌ها به ویژه نسل اول انقلاب را در اختیار نسل امروز بگذارد.
کوشکی: یکی اینکه ما بتوانیم به خوبی معرفی کنیم. اگر به خوبی این ارزش‌ها، مصداق‌ها و ثمراتش معرفی بشود، در قالب‌های علمی، هنری، سینما، داستان، رمان، فیلم، دروس دانشگاهی، مدرسه به سبک زندگی و فرهنگ غالب ما تبدیل می‌شود. آن وقت این ارزش‌ها به مثابه ارزش‌های برتر پذیرفته شده و در جامعه به کار بسته می‌شود.
فیاض: چون نمی‌توانیم به دهه 60 برگردیم، در نتیجه با توجه به فرهنگ امروز یک نوع بازسازی فرهنگی انجام دهیم. البته برخی با رسانه‌هایی که در اختیار داشتند کارهایی انجام دادند. اما یک‌سری کارهایی هم می‌توان انجام داد که عبارت است از: احداث موزه‌های مختلف جنگ در شهرها و مناطق جنگ‌زده جنوب و غرب کشور، حفظ و نگهداری ترکیب یک یا چند شهر منهدم شده در جنگ برای ترسیم علنی تجاوز دشمنان انقلاب اسلامی به کشورمان، مانند خرمشهر و قصرشیرین و...، ایجاد بناهای یادبود، لوح‌ها و سنگ‌نوشته‌ها در مکان‌ها و مناطق بمباران شده مانند مسجدها، کارخانه‌ها، مدرسه‌ها و مکان‌های مختلف دیگر، تلاش برای جمع‌آوری و تدوین دایره‌المعارف جامع و کاملی از عملیات‌های دفاع مقدس در تمامی ابعاد نظامی، سیاسی، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و شناسایی، جمع‌آوری و تمرکز آرشیو اسناد و مدارک جنگ اعم از سندها، گزارش‌ها، مدارک و اخبار نوشته شده و نوشته نشده. ایجاد مرکز تولید فیلم‌های سینمایی جنگ؛ تولید مجموعه‌های تلویزیونی روایت فتح و... تمامی این اقدامات در جای خود ارزشمند و ضروری بوده‌اند، اما با تغییر ارزش‌های دفاع مقدس در جامعه و حاکمیت ارزش‌های مادی به جای آنها، تلاش بیشتر نیز نتیجه مثبتی به همراه نخواهد داشت؛ زیرا، بستر مناسب و زیربنای گسترش آن فرهنگ از بین رفته است.
*در چه حوزه‌هایی به ارزش‌ها و فرهنگ جهاد و ایثار دوران دفاع مقدس نیازمندیم؟
شیخ‌طادی: در درجه اول ما به اخلاق و خودسازی نیازمندیم، بعد باید برویم الگوهای موفق در حوزه خودسازی را شناسایی کنیم. این الگوها را می‌توان از دل جبهه‌ها و هشت سال دفاع مقدس بیرون آورد و زندگینامه‌های‌شان را بررسی کرد. اینکه چگونه اینگونه شدند، خانواده‌های‌شان چه شرایطی داشتند، چگونه و با چه شیوه‌هایی تربیت شدند. شیوه‌های خودسازی در عرصه دفاع، جهاد، اقتصاد را پیدا کنیم و به نحو شایسته‌ای بسط و گسترش دهیم.
کوشکی: در همه عرصه‌ها. عرصه‌ای نیست که بگوییم در آن نیازمند نیستیم. شرایط خاصی داریم که این شرایط بسیار فوق‌العاده است. ما در همه عرصه‌ها از سوی جهان کفر و شرک استکبار دچار تهاجم همه‌جانبه هستیم. در این مقطع و شرایط باید از آن طرز تفکر و روحیه جهادی و انقلابی بهره ببریم.
فیاض: همه حوزه‌ها به ویژه خانواده، عرصه اجتماع و حتی سیاست.
*آیا موفقیت‌های حاصل شده در برخی بخش‌های علم و فناوری و دفاعی و نظامی و... مرهون همان روحیه جهادی نبود؟
شیخ‌طادی: دیدید که خود جهاد سازندگی چقدر در روستاها کارهای عام‌المنفعه بدون منت انجام داد. کاملاً صادقانه و با ایمان شروع به خدمت‌رسانی کردند. از درون آن رآکتور هسته‌ای، مسئول، خدمات عمرانی و... تولید شد و یک همچنین جهادی در عرصه علم مثل فناوری و دانش‌های بنیادین که چه اقدامات مؤثری انجام می‌دهند و چند روز پیش خدمت ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره) بودم، تعجب کردم این همه تلاش عالمانه و کاملاً تخصصی و ریشه‌ای و بنیادی در حوزه دارو و آمارهای پیچیده و کارهای محرومیت‌زدایی! متأسفانه این الگوها به جامعه معرفی نمی‌شود. رسانه‌ها خیلی آپارتمانی شده است. در سریا‌ل‌ها به یک‌سری سوژه‌های قدیمی مثل سرقت، اعتیاد، دزدی پرداخته می‌شود و از کنار این سوژه‌ها که هزار فرهنگ نگفته را در خود دارد، زنده هستند و قلب‌شان می‌تپد، به راحتی می‌گذریم. این آدم‌ها چگونه جهادی شدند و موفق هستند؛ این الگوها را مطرح کنیم که حال جامعه را خوب و اخلاق جامعه را درست می‌کند. ما نیاز به یک آدم موفق و قهرمان واقعی داریم! قهرمانی که وجود دارد. خانواده نیاز دارد یک سری الگوهای متنوع را ببیند. مدام خودمان این قهرمانان را ببینیم و خودمان را با این قهرمانان منطبق کنیم.
کوشکی: طبیعتاً آن بخش‌های کشور که در قالب‌های اداری روزمره اداره می‌شود نه تنها موفق نمی‌شوند؛ بلکه یک عقب‌ماندگی هم دارند، مثل همین حوزه اقتصاد. ما درست آن جاهایی توانستیم به موفقیت برسیم که نگاه اداری روتین روزمره را کنار گذاشتیم و نگاه انقلابی را در دستور کار قرار دادیم.
فیاض: همین الان بازسازی و رشد و پیشرفت و تعالی که شاهد آن هستیم به دلیل همین فرهنگ دفاع مقدس است، هر چند انحراف ایجاد کردند. چون برخی بازسازی‌ها ضدفرهنگ دفاع مقدس بود و از فرهنگ دفاع مقدس فاصله گرفت.
*موانع انتقال ارزش‌ها و هنجارهای دوران دفاع مقدس به نسل امروز را چه می‌دانید؟
شیخ‌طادی: بیشترین مانع به نظر من فرار از این ارزش‌هاست. فرار از موانعی که مانع اشرافی‌گری و لذت‌های دنیایی است. ما عملاً در برخی از جاها می‌بینیم بیشتر این عقب‌گرد ما و این ویژگی‌های دهه 60، این همدلی‌ها و همراهی‌ها کم‌رنگ می‌شود، در برخی از جوامع اقتصادی، اجتماعی، سیاسی متأسفانه یکی دیگر از علت‌های آن نفس خودمان است که سرگرم دنیا شده‌ایم. ظرفیت‌های مختلف نگاه به بالادست‌شان می‌کنند، آن که مدیر و مسئول است چه نوع رویکرد و نگرشی دارد. امروز همه درگیر مسائل اشرافی‌گری، لذت‌های دنیایی و اصرار بر حرکت در جهت توسعه نظام سرمایه‌داری به هر قیمت داریم.
کوشکی: یک عده غربگرا هستند و اصلاً الگوی مطلوب آنها غربگرایی است. اینها هیچ چیزی که غیرغربی باشد را برنمی‌تابند و نادرست و غیرعلمی می‌دانند. یکی از بزرگ‌ترین موانع این است که در بین نخبگان، استادان و مسئولین طرفداران فراوانی دارند، یکی هم درست نشناختن ارزش‌های دفاع مقدس و احیاناً بد معرفی شدن آن است. اگر درست معرفی نشود خودش دافعه ایجاد می‌کند و کسی به سمت آن ارزش‌ها نمی‌رود.
فیاض: بازسازی فرهنگ دفاع مقدس را همراه با انحراف انجام دادند و این مهم‌ترین ضربه‌ای بود که در دوران سازندگی به جامعه ما وارد شد. در دوران دفاع مقدس، ارزش‌های متعددی در جبهه‌ها رشد کردند و جلوه‌های ویژه‌ای را از خود بروز دادند. بسیاری از این ارزش‌ها عام هستند و قابلیت آن را دارند که در تمامی زمان‌ها و مکان‌ها رشد کنند و به کار گرفته شوند. افزون بر آن، رواج و گسترش آنها می‌تواند روابط مردم با یکدیگر و ارکان مختلف نظام را اخلاقی‌تر کند و کارآیی جامعه را افزایش می‌دهد و روند امور عمومی و خصوصی را سهل‌تر کنند، اما پس از پایان جنگ، ترویج این ارزش‌ها در جامعه با این موانع روبه‌رو شد؛ اول‌ـ عدم بهره‌گیری از ابزارهای نوین تبلیغ، نخستین مانع گسترش فرهنگ و ارزش‌های دفاع مقدس در جامعه است. امروز، ضرورت جلب بیشتر افکار عمومی به نفع خود بر همه آشکار است و به کارگیری فناوری‌های پیشرفته ارتباطی و استفاده از دستاوردهای علمی دانش‌های اجتماعی و روانی که به امر تبلیغات اهمیت ویژه‌ای بخشیده‌اند، از عوامل موفقیت در نهادینه کردن ارزش‌ها محسوب می‌شوند. بنابراین، بهره نبردن از جنبه‌های هنری و ابزار کارآمد روز می‌تواند مانعی جدی برای نشر فرهنگ دفاع مقدس باشد؛ زیرا، نسل جدید به ابزار سنتی، از جمله سخنرانی صرف و شیوه‌های معمول کمتر علاقه دارند. دوم‌ـ تفاوت و شکاف بین عمل و بیان خواص و مسئولان جامعه که از گذشته‌های دور، در جامعه وجود داشته است. به عبارت دیگر، مسئولان و رهبران جامعه زمانی می‌توانند از نفوذ فراوان در جامعه برخوردار شوند که بین عمل و عقاید آنها فاصله‌ای نباشد؛ نکته‌ای که مردم آن را به خوبی درک می‌کنند و نسبت به آن حساسیت دارند. سوم‌ـ عدم ساده‌زیستی مسئولان و خواص جامعه، به ویژه مسئولان و مبلّغان فرهنگی را می‌توان مانع دیگر برشمرد؛ نکته مهمی که بارها، حضرت امام(ره) و رهبر معظم انقلاب، در پیام‌های‌شان آن را گوشزد و مسئولان را بدان دعوت کرده‌اند، اما رعایت نکردن آن موجب شده است که نه تنها ارزش‌های انقلاب اسلامی و دفاع مقدس مورد اقبال جمعی قرار نگیرد؛ بلکه ارائه آنها حرکتی ضد فرهنگی محسوب شود و هرگونه زمینة اعتقادی و پذیرش مسائل فرهنگی و ارزش‌های دفاع مقدس از بین برود. چهارم‌ـ گسترش فقر و شکاف طبقاتی در جامعه که با افزایش آن ارزش‌های معنوی کم‌رنگ‌تر خواهد شد. پنجم‌ـ رواج تبعیض و اعمال بی‌ضابطه در جامعه، که می‌تواند ریشة هر اعتقادی را نابود و به گسترش فقر و شکاف طبقاتی کمک شایانی کند؛ موضوعی که به دنبال آن، انواع و اقسام فسادها دامنگیر جامعه می‌شود و معنویت و اعتقاد به مسائل معنوی از بین می‌رود.
*جامعه امروز چگونه می‌تواند با الگوبرداری از فرهنگ دفاع مقدس به ایفای نقش‌های خطیر خود در شرایط حاضر بپردازد؟
شیخ‌طادی: به نظر من اگر جامعه‌ای الگو نداشت باید به سراغ الگوهای دیگر برود، حتی دست به گریبان کشورهای دیگر شود. ولی این جامعه و ملت مملو از الگوست؛ از ائمه و معصومین گرفته تا دانشمندان مردان و زنان زیادی دارد که هر یک کارهای بسیار زیادی انجام داده است. جهان محو علم نجوم، دانش پزشکی و تمدن ماست. این منیت‌ها را کنار بگذاریم تا همه الگوها را ببینیم. این منیت و اشرافی‌گری، این خودپسندی و دنبال پول رفتن و دنیا خیلی ما را سرگرم کرده است.
کوشکی: به هر حال مشکلات الان طبیعتاً با مشکلات سال‌های دفاع مقدس متفاوت است. به همین دلیل ما نگاه‌ها و نگرش‌ها را باید براساس نگرش‌ها و ارزش‌های دفاع مقدس اصلاح کرده یا تغییر بدهیم.
فیاض: در یک کلام بازسازی فرهنگ دفاع مقدس در رسانه‌ها ضعیف بوده و بدون اغراق حتی به حد صفر رسیده است. رسانه‌ها و دستگاه‌های تبلیغی باید با نگاه جدید این الگوهای ماندگار را معرفی کنند.
