مجتبی برزگر/ اینکه می‌گوییم فریضه امر به معروف و نهی از منکر تنها در تذکرات افراد عادی نسبت به برخی گناهان جزئی خلاصه نمی‌شود، به دلیل آن است که قیام بر ضد حکومت ستمگر و تلاش برای اصلاح ساختار سیاسی جامعه و تشکیل حکومت بر اساس حق و قرآن نیز از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر است. هرگاه در جامعه‌ای این فریضه مهم اجرا نشود و افراد در قبال پیاده شدن این امر خطیر احساس مسئولیت نکنند، آن جامعه رو به زوال خواهد رفت. پس از رحلت پیامبر(ص)، به این تکلیف مهم آن طور که باید عمل نشد و در نتیجه فاسقان و فاجران بر جامعه حاکم شدند. در چنین وضعیتی، امام حسین(ع) برای احیای این امر مهم دست به قیام زد. اهمیت فریضه امر به معروف و نهی از منکر تا آنجاست که دیگر فرایض و دستورهای اسلامی در پرتو اجرای آن، بر پا داشته شده و جامعه اسلامی محقق می‌شود. با نگاهی به دستاوردهای ارزشمند قیام حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) عوامل ماندگاری و موانع اجرای این فریضه الهی را در گفت‌وگویی با کارشناسان مذهبی، حجج اسلام؛ محسن تاج‌لنگرودی، ابراهیم بهاری و احسان بیآزارتهرانی بحث و بررسی کردیم. برای اطلاع از جزئیات این گفت‌وگو با ما همراه شوید.
* چه عواملی سبب شد امام حسین(ع) برای احیای امر به معروف و نهی از منکر قیام کنند؟
تاج‌لنگرودی: پس از هلاکت معاویه، زمانى که امام حسين(ع) از سوى والى مدینه به بیعت با یزید فراخوانده شد، امام(ع) به شدّت برآشفت و آن را مردود اعلام کرد و شبانگاه به سوى مرقد شریف نبوى رفته به راز و نیاز پرداخت و در آن نیایش خالصانه به درگاه الهى چنین عرضه داشت: «خداوندا! این مزار پیامبر تو محمّد‌ـ صلى‌الله علیه وآله‌ـ و من هم فرزند دختر او هستم، از آنچه براى من پیش آمده تو آگاهى، خداوندا! من معروف را دوست داشته و از منکر بیزارم!» در واقع حضرت انگیزه‌هاى اصلى قیام خود را در این جمله کوتاه، آن هم در کنار مرقد پاک جدّ بزرگوارش در مقدّس‌ترین مکان‌ها بیان داشت و در وصیّت‌نامه آن حضرت به برادرش محمّد حنفیّه نیز آمده است، آن حضرت پس از آن که انگیزه‌هایى چون هوى و هوس و کسب مقام را از قیام خود دور دانست، چنین نوشت: «من تنها به انگیزه اصلاح در امّت جدّم به پا خاستم، مى‌خواهم امر به معروف و نهى از منکر کنم و به روش جدّم و پدرم على‌بن ابى‌طالب‌ـ علیه‌السلام‌ـ رفتار نمایم!» لذا امر به معروف و نهي از منكر ارث امام حسين(ع) است.
بهاری: در فروع دین که رکن عملی دین اسلام است، دو موضوع امر به معروف و نهی از منکر به مثابه سپر دفاعی ارکان پیش، یعنی سایر فروعات و مروّج اخلاق و نگاهبان پایه‌های اصلی و اساسی دین قرار داده شده است. چون تا دوره وجود مبارک سیدالشهداء(ع) هرگز در این وسعت نه دین نه ارکان آن و نه اخلاق آن دچار صدمه و حمله نشده بود که در دوره امام حسین(ع) شده بود و آن حضرت عملاً وارد شد و دفاع عملی از دین و اصلاح انحراف را برعهده گرفت.
بی‌آزار تهرانی: بی‌تردید دو ابزار که به انقلابی‌ترین و عمیق‌ترین احکام انقلاب تکاملی اسلام معروف است را امر به معروف و نهی از منکر می‌خوانند که برای ارتقای معنویت در جامعه اسلامی و تسهیل اطاعت احکام حضرت حق تعالی جزء اوجب واجبات است. یکی بسترسازی می‌کند و معایب، زشتی‌ها، کجی‌ها و منکرات را از ساحت جامعه تنزیه می‌کند که آن نهی از منکر است و دیگری جامعه را آماده رشد، ترقی، پیشرفت و کمال می‌کند و آن امر به معروف است. حضرت اباعبدالله الحسین(ع) در انقلاب جهانی و بی‌نظیرشان در روز عاشورا فرمودند: اراده کردیم و راه افتادیم تا این حقیقت را به منصه ظهور برسانیم، امر به معروف و نهی از منکر بکنیم، چون جامعه اسلامی همواره باید این دو حقیقت را همچون دو گوشوار برای نورانی کردن وجهه اسلام عزیز داشته باشد.
* علت معطل ماندن امر به معروف و نهی از منکر چیست؟
تاج‌لنگرودی: متأسفانه در جامعه امروزي جاي ارزش‌ها عوض شده است؛ شايد بتوان در این جا از اين تعبير اخیر رهبر معظم انقلاب بهره گرفت؛ «جاي شهيد با جلاد عوض نشود» و كساني براي مقام و موقعيت خود کاری می‌کنند که امر به معروف و نهي از منكر معطل مي‌ماند.
بهاری: دلیل اینکه در جامعه‌ای یکی از واجبات حق‌تعالی ترک می‌شود ترک واجبات دیگر و ورود عمدی یا سهوی افعال حرام است. برخی از گناهان دارای گرد و خاک هستند، نه‌تنها صاحب گناه را فلج می‌کنند؛ بلکه جامعه را نیز آلوده می‌کنند. دلیل اصلی معطل ماندن این دو فریضه مهم گسترده شدن گناه حرام‌خواری در جامعه است که مردم از انجام امر الهی دور شدند، این اثر لقمه حرام است.
بیآزارتهرانی: یکی متأسفانه عدم فرهنگ‌سازی مناسب از ناحیه مسئولان امر است و شاید هم یکی از دلایل آن این باشد جایگاه امر به معروف و نهی از منکر را در میان احکام الهی نمی‌دانند. ممکن است برخی اوقات جایگاه امر به معروف و نهی از منکر از نماز و روزه هم بالاتر باشد، چون به برکت این دو حکم، احکام الهی و جهاد در راه خدا محقق و راه دشمنان اسلام سد می‌شود.
* مهم‌ترین موانع اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه را چه می‌دانید؟
تاج‌لنگرودی: اول اینکه، اجرا در امر به معروف و نهي از منكر فقط وظیفه مردم عادي نيست؛ بلكه دستگاه‌هاي قضايي و اجرايی جامعه مسئول فرهنگ‌سازی و نهادینه کردن این فریضه مهم هستند. دوم اینکه، مهم‌ترين موانع امر به معروف و نهي از منكر زباني، علم به معروف و منكر است، بسياري از مردم، معروف‌ها و منكرها را نمي‌شناسند و چون سليقه‌اي وارد مي‌شويم، به جاي پيشرفت در اين دو فريضه مهم؛ پسرفت داريم. شايد فكر مي‌كنيم همه جا امر به معناي دستور است و همه جا نهي، يعني بازداشتن آمرانه در ترک کاری است. در صورتي كه در بسياري از موارد؛ خواهش كردن مدّ نظر است، مانند «پسرم! می‌شود خواهش كنم نمازت را بخواني» در مواردي هم دادن پيشنهاد است و... سومين مانع اينكه كار براي خدا نيست، اگر براي خدا باشد؛ يقيناً موانع ديگر كنار مي‌روند و نتيجه حاصل مي‌شود.
بهاری: همان‌طور که در سؤال پیش اشاره کردم علت اصلی گناه پر دردسر و آلوده‌کننده، حرام‌خواری است. البته شاخه‌های متعدد دارد مانند رفاه‌طلبی، دوری از انجام برخی از مستحبات مهم مانند صدقه دادن، انفاق کردن، تفاخر به ثروت، تجمل‌گرایی، فاصله بین مردم، حاکمان، عالمان و... که از دلایل مهم تعطیلی این دو فریضه مهم به شمار می‌رود.
بیآزارتهرانی: اولین دلیل در شایع نشدن امر به معروف و نهی از منکر در میان توده‌های مردم این است که هنوز برای این دو فریضه مهم الهی در جامعه بسترسازی نشده است! اگر جایی هم حرکتی شده کاملاً مقطعی، شخصی و گذرا و بی‌تأثیر بوده است. متأسفانه گاهی هم به شهادت آمرین به معروف منجر شده؛ از نظر حقوقی و قوانین مدنی امر به معروف و نهی از منکر جنبه جدی عملی در طبقات و اقشار مختلف مردم ندارد ولی جوّ لودگی و رفاه‌طلبی به طور جدی و قاطع با هرگونه امر به معروف و نهی از منکر مخالفت می‌کند و آن را دخالت در امور شخصی و حقوق شهروندی مردم می‌داند؛ لذا با این نگاه ابتدایی و غیر تخصصی و حتی گاهی تنفرآلود و نفاق‌آمیز خود به خود جایی برای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی وجود ندارد. چون اساس دولت‌ها به رأی‌آوری و انتخاب شدن از ناحیه رأی‌دهندگان است، برای رأی‌آوری بالا علیه امر به معروف و نهی از منکر سخن گفته و سم‌پاشی می‌کنند. این نکاتی است که قابل استناد و ارائه است.
* چگونه می‌توان فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر را در جامعه نهادینه کرد؟
تاج‌لنگرودی: تشكيل گروه‌هاي جهاديِ امر به معروف و نهي از منكر یکی از راه‌های نهادینه کردن این فرهنگ است؛ البته این گروه‌ها پیش از حركت جهادي بايد كاملاً آموزش علمی و عملی ببينند، نسبت به معروف‌ها و منكرها علم پيدا كنند، از چگونگي قدرت داشتن بر امر به معروف و نهي از منكر آگاه باشند و كار فردي آنها خودسازي باشد؛ به ویژه در بخش شكيبايي، صبر، حلم، بردباري و آرامش داشتن.
بهاری: اگر قصد داریم این فرایض در جامعه نهادینه شوند، به طور حتم باید از خود، خانواده و اطرافیان خود شروع کنیم. به این معنا که هم احساس مسئولیت کنیم و تذکر بدهیم و هم تذکر‌پذیر باشیم.
بیآزارتهرانی: این موضوع باید به صورت هماهنگ در جامعه اسلامی ما صورت بگیرد نه اینکه بعضی از نهادها به صورت سلیقه‌ای وارد میدان شوند و وقتی هم مورد هجوم واقع شدند، میدان را ترک کنند.
* نهادینه نشدن امر به معروف و نهی از منکر در جامعه چه آسیب‌هایی دارد؟
تاج‌لنگرودی: قرآن مجيد در اشكالاتي كه به جامعه وارد است، «مُتْرَف»هاي جامعه را مقصر مي‌داند. مترف در عاميانه به معنای «كلّه‌گنده» است؛ مترف و كله‌گنده مالي يا مقامي يا سياسي. به فرموده رهبر معظم انقلاب در ساليان خيلي دور، با ادعاي اينكه من پسر فلان مسئول هستم؛ من خويشاوند فلان مسئول هستم و من شغلم فلان است؛ خيلي از منكرها را مرتكب مي‌شوند و بسیاری از معروف‌ها را ترک مي‌كنند؛ با این نوع رویکردها نمي‌توان اين دو فريضه مهم را نهادينه كرد.
بهاری: به طور حتم ترک امر به معروف و نهی از منکر سبب نابودی دین می‌شود و اگر دقت کنیم خداوند در قرآن کریم هم بعضی از اقوام را مثال می‌زند که آنان برعکس عمل کردند؛ یعنی آمر به منکر شدند و ناهی از معروف که نتیجه آن ضعف و بعد سقوط ارزش‌های دینی می‌شود؛ برای همین هدف اصلی ائمه اطهار که در زیارت‌نامه‌های آن بزرگواران آمده، امر به معروف و نهی از منکر بوده است. در یک کلام باید گفت، تعطیلی این دو فریضه مساوی با تعطیلی اساس دین است.
بیآزارتهرانی: اگر گروه‌های جهادی فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر را نهادینه نکنند؛ شاهد ایجاد تشنج در جامعه و به دنبال آن درگیری‌های متعدد میان مؤمنان و انسان‌های ولنگار خواهیم بود که این درگیری‌ها ممکن است اوج بگیرد و موجبات دردسر برای قوه قضائیه و نیروی انتظامی بشود.
* بهترین شیوه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه کنونی چه نوع رویکردی است؟
تاج‌لنگرودی: ضروری است اقشار متدين، انقلابي، بسيجيان و دولتمردان عملگرا باشند؛ نمونه روشن و واضح این موضوع شهيد حججي و امثالهم است. این عزیزان در عمر كوتاه خودشان به جاي شعار، در همه زمينه‌ها عمل كردند؛ لذا مجاهدت‌شان جهاني شد و حتي كساني كه از آنها انتظار نمي‌رفت، از آنها با عظمت ياد كردند. اين نبود مگر عملگرا بودن آن بزرگواران!
بهاری: بحمدالله بزرگان ما این مسیر را به خوبی برای ما تبیین کردند که در آیات الهی هم نوع و روش آن بیان شده است. به راستی، جامعه اگر عامل واجبات بشود و محرمات را ترک کند، احیای این ارزش‌ها سهل می‌شود و برای دعوت به انجام واجب و ترک محرمات آنهایی که در دید مردم، شاخص هستند؛ مانند عالمان، مسئولان و... آنانی که نقش اثرگذار دارند در هر صنفی مانند معلم برای دانش‌آموز، باید الگو باشند.
بیآزارتهرانی: در درجه اول یک عزم عمومی و اراده حکومتی به طور بسیار جدی برای طرح امر به معروف و نهی از منکر در میان جامعه لازم و ضروری است. مادامی که این اراده جدی وجود نداشته باشد، تلاش ما به جایی نخواهد رسید.
