جواد صحراییرستمی/ چند سالی است که مبحث «امر به معروف» و «نهی از منکر» از سوی نمایندگی ولی فقیه در سپاه مورد اهتمام جدی قرار گرفته و شرکت در دورههای آن برای همه پاسداران عزیز الزامی شده است. به این بهانه، یادداشتی تقدیم حضور میشود تا اهمیت این واجب فراموش شدهـ به تعبیر رهبر معظم انقلاب بار دیگر برای مربیان و متربیان سپاه یادآوری شود.
در میان تعاریف متعددی که از دو واژه و مفهوم «مَعروف» و «مُنکر» شده است، معنای «واجبات» و «محرمات» از بسامد قابل توجهی برخوردار است و گاه این دو مفهوم در فهم عوامانه، به «مستحبات» و «مکروهات» نیز تعبیر میشود؛ اما آنچه در تبیین این دو قابل توجه است، این است که عالمان این حوزه، مرجع و مصدر تشخیص و تمیز «مستحبات» و «مکروهات» و «واجبات» و «محرمات» را دو مؤلفه «عقل» و «شرع» برشمردهاند. اگر چه در نگاه فراختر، مؤلفه دیگری در کنار عقل و شرع خودنمایی میکند و آن، «عرف اجتماعی» است؛ یعنی هر آنچه با ذائقه تودههای مردم، همگونی و همسازی داشته باشد که از قائلان به تعریف اخیر میتوان به مفسر بزرگ قرآن، مرحوم حضرت آیتالله طباطبایی اشاره کرد. با بازنمایی ابعاد عرفی مفهومِ مورد نظرِ مرحوم آیتالله، شاید با اندک احتیاطی، به مفهوم هنجار و ناهنجارـ جانمایی شده در علوم اجتماعیـ نائل شویم.
به اعتبار عقل و موازین مُترتّب بر آن، شایسته است آدمی برای در امان ماندن از ناهنجاری، کجروی و در نهایت مصونیتبخشی چه در نوع فردی و چه در قوارههای اجتماعی، از همه ابزارهای مشروع و مقبول بهره برده و در جهت حذف آن ناهنجاری از ساحت جامعه تلاش کند.
در همین زمینه، نکته باریکتر از مو وجود دارد و آن، اینکه «آیا همه آنچه که موافق طبع اجتماعی است، مشروع است؟» به مدد بازنمایی و پیجویی بسیاری از رویدادها و اتفاقات تاریخی جهان اسلام، میتوان دریافت که گاه ذائقههای اجتماعی، حسب دلایل و مواردی، از مسیر طبیعی و مبتنی بر فطرت خداداده دور شده و راه به زوال برده است. این امر، گاه در ذائقه و عادات عوام جلوه کرده و گاه در رفتار حکومتهایی که بر گُرده مردم نشسته و افسارگسیخته بر جان و مال آنان میتازند. در هر دوی این موارد، از آنجا که مناسبتها به سمت و سوی دوری از فطرت الهی پیش رفته، عقل سلیم ایجاب میکند که جلوی آن گرفته شود تا گستره فساد و ظلمپذیری افزون
نشود.
در ادامه به صورت موجز، قیام امام حسین(ع) را به منزله مصداق بارز این امر بررسی میکنیم.
از منظر «جامعهشناسی انحرافات»، مشی اصلاحی امام حسین(ع)، با عبارتی چون «کجروی سازنده و مثبت» قابل ارزیابی و احصا است؛ کجروی که از انواع کجرویهای اجتماعی به شمار میرود و در آن فرد یا گروهی با اطلاع و آگاهی قبلی از طبع مورد قبول جامعه زمان خود، ارزشها و هنجارهای نویی را میآفرینند تا جامعه به سوی پیشرفت و تعالی سوق پیدا کند.
پرواضح است که افزون بر کجروی سازنده در قیام عاشورا، این قیام برخوردار از شاخصههای فطری نیز بوده است. مؤید فطریت قیام امام حسین(ع)، جاودانگی، زاینده بودن و فراگیری روح قیام در طول اعصار گوناگون است.
عدم کهنگی قیام فطری امام حسین(ع)، در شکلگیری انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) نیز مشهود است؛ انقلابی که بارقههای آن در سال 41 زده شد و استیلای روح عاشورایی بر ارکان انقلاب چه در نیتِ قیام و چه در شکل آن موج میزد؛ اما مصداق فراگیری قیام، تأمل در مخاطب قیام امام حسین(ع) است؛ آنجا که حضرت در تبیین هدف قیام خود، خطاب به برادرش ابوحنیفه فرمودهاند: «امت جدم!»
آنچه از این خطاب میتوان اراده کرد، آن است که قیام، معطوف به ظرف شیعه نبوده و به اعتبار عبارت امت جد، اهل سنت و اتباع آن را نیز در برمیگیرد.