امین پناهی/ بشر از ابتدای خلقت در زندگی خود نیاز به ارتباط را احساس و در حد مقدورات ابزارهایی برای آن پیش‌بینی کرده بود. ارتباطات شفاهی که شاید بتوان برای آن سابقه‌ای چند ده هزار ساله متصور شد، هنوز هم یکی از بهترین نوع ارتباطات بشری است. اما در دوران جدید هم با توجه به پیشرفت سریع و روزافزون فناوری، نوع جدید دیگری از ارتباط به وجود آمده است؛ ارتباطی که هم ادبیات خاص خودش را دارد و هم بسترها و ساختارهای مخصوص به خود را می‌طلبد. به این شکل که برخی افراد و شرکت‌ها بسترهایی را ایجاد کرده‌اند و کاربر ناگزیر به استفاده از این بسترهاست. نمونه بارز این فناوری‌های ارتباطی فضای مجازی است.
پیشینه شبکه‌های اجتماعی به کمتر از دو دهه گذشته پیش برمی‌گردد که در آن ابتدا می‌شد بین شبکه‌های اجتماعی و شبکه‌های ارتباطی تفاوت قائل شد، به طوری که برخی تنها در قالب یک شبکه اجتماعی فعالیت می‌کردند و برخی در قالب پیام‌رسان. اما ظهور تلگرام را می‌توان دوره جدیدی از شبکه‌های اجتماعی دانست. در واقع با ظهور این پیام‌رسان وضعیت کمی پیچیده‌تر شده و دیگر نمی‌توان به آنها به عنوان یک شبکه اجتماعی یا پیام‌رسان صرف نگاه کرد. تلگرام هر چند در ابتدا با امکانات یک پیام‌رسان و در حد گفت‌وگو ظاهر شد، اما پس از آنکه با استقبال کم‌نظیری به خصوص در ایران روبه‌رو شد، با افزودن برخی امکانات به آن به سمت یک شبکه اجتماعی قوی و تأثیرگذار پیش رفت.
در ایران پس از آنکه پیام‌رسان‌های پیشین یا فیلتر شدند، یا به دلیل سرعت و امکانات محدود نتوانستند انتظارات را برآورده کنند، مردم به تلگرام رو آوردند. یکی از ویژگی‌های اصلی تلگرام انعطاف‌پذیری و تغییرات به روز و بر اساس ذائقه کاربران بود که به خوبی انجام شد و توانست جای پای خود را در این بازار محکم‌تر کند.
اما یکی از مهم‌ترین علل گسترش تلگرام در کشور ما به دلیل سادگی ایجاد شبکه‌هایی بود که مردم نیازهای خود را در آن جست‌وجو می‌کردند. چه کسانی که قصد داشتند به عنوان تولیدکنندگان و گسترش‌دهندگان محتوا پیش بروند راحت‌تر می‌توانستند این کار را انجام دهند و چه کسانی که خواستار استفاده از چنین مطالبی بودند و همین سادگی در دسترسی به اطلاعات توانست نقش مهمی را برای گسترش این پیام‌رسان ایفا کند.
تلگرام در قالب یک شبکه اجتماعی همه‌گیر توانست، هم جای خود را در زندگی روزمره و ارتباطات مردم باز کند و هم ارتباطات بین خانواده‌ها را که حالا ممکن است هر یک از اعضا در هر گوشه از شهر یا کشور سرگرم کار خود باشند را دوباره به یکدیگر نزدیک کرده و کاری کند که بیش از پیش جویای احوال یکدیگر باشند. از سوی دیگر این پیام‌رسان زمینه‌ساز کسب‌وکارهای نوینی شده و عده‌ای توانستند با بهره از آن درآمدزایی کنند. در واقع، این پیام‌رسان توانست به حذف واسطه‌ها کمک کند و خود واسطه خرید و فروش تولیدات و اجناسی باشد که در درون کشور تولید می‌شود.
از سوی دیگر، تلگرام یک منبع در دسترس برای کسانی بود که شاید سالیانه یک بار هم فرصت نکنند یا نخواهند روزنامه‌ای را بخوانند، یا کتابی را مطالعه کنند. در واقع، این پیام‌رسان یک دریای دانش کم‌عمقی بود که توانست منبع سهل‌الوصولی برای افراد باشد و به دلیل همین سهل‌الوصول بودن طرفداران بسیاری یافته است.
اما تلگرام در قالب یک شبکه اجتماعی چاقوی دولبه‌ای بود که می‌توانست علاوه بر فرصت‌هایی که برای مردم ایجاد کرده است، تهدیدهایی هم داشته باشد. در واقع، در همین موضوعی که اشاره شد تلگرام هر چند می‌توانست منبع اطلاعات خوبی برای مردم باشد، اما از سوی دیگر به دلیل نبودن نظارت ناظران و صاحب‌نظران صفحات ایجاد شده می‌توانستند هرگونه مطلبی را غلط یا درست منتشر کنند که همین ویژگی می‌توانست سبب گمراه شدن مردم بشود.
یکی دیگر از معایب این پیام‌رسان تبعیت نکردن آن از قوانین داخلی کشورها بود، به طوری که اگر دعوایی در این پیام‌رسان صورت گیرد، هیچ منبع رسیدگی و پیگیری دعاوی وجود ندارد و این خود باعث متضرر شدن بسیاری می‌شود که نمی‌توانند امیدی به بازگشت پول و سرمایه خود داشته باشند. البته مسئولان تلگرام با کمال وقاحت به این موضوع افتخار کرده و آن را مصداق گردش آزاد اطلاعات می‌دانند.
اما سال 96 را می‌توان به لحاظ سیاسی یک سال مهم و تأثیرگذار در آینده کشور دانست که البته شبکه‌های اجتماعی و به خصوص تلگرام توانستند نقش مهمی را در این میان ایفا کنند. در انتخابات اردیبهشت ماه 96 تلگرام در قالب یک ابزار ارزان و قابل دسترس با گستردگی زیاد توانست برای ایجاد کمپین‌ها و انتقال داده‌ها و اطلاعات به کار گرفته شود و کسانی توانستند پیروز میدان باشند که دانش بهره‌برداری از رسانه، به خصوص توانایی کار با تلگرام را داشتند. در واقع، می‌توان گفت تلگرام نقش مهم‌تری نسبت به ابزارهای دیگر ارتباطی ایفا کرد. استفاده تروریست‌ها از تلگرام برای هماهنگی عملیات‌های تروریستی در حرم امام(ره) و مجلس شورای اسلامی یکی دیگر از وقایعی بود که نشان داد با وجود شعارهای عوامل این شبکه اجتماعی، حمایت از تروریست‌ها در دستور کار آنهاست.
زلزله کرمانشاه هم یکی از اتفاقات بسیار مهم سال 96 به شمار می‌رود. اتفاق غیر مترقبه‌ای که در یک شب توانست بسیاری را بی‌خانمان کند و عزیزان‌شان را به خواب ابدی فرو برد. اما نقش تلگرام باز هم در این میان مشهود بود. با توجه به عملکرد ضعیف برخی سازمان‌های متولی امداد و نجات و با همگرایی بسیار خوبی که مردم ایجاد کردند، توانستند نیازهای اولیه حادثه‌دیدگان را از سراسر کشور تأمین و به سوی آنها گسیل کنند و این محصول اطلاعات صحیحی بود که توانسته بودند ـ از طریق شبکه‌های اجتماعی و خبرنگارانی که از خود مردم بودند، به دست آورند.
و چهارمین اتفاق مهم سال 96 اتفاقی بود که در دی ماه رقم خورد. هر چند مردم به سبب فشارهای اقتصادی ناشی از بی‌توجهی دولت به مسئله اقتصاد و معیشت مردم اعتراضات بحقی داشتند و برای فریاد زدن آن راه‌پیمایی‌های آرامی را برگزار می‌کردند، اما باز هم فعالیت در بستر تلگرام بود که این اعتراضات را از مسیر اصلی خود منحرف کرده و به سمت آشوب کشانید.
اتفاق بسیار مهم دیگر بسته شدن صفحاتی بود که به ترویج خشونت می‌پرداختند که البته 24 ساعت هم طول نکشید که دوباره آن را در یک صفحه جدید با شرایط بهتر ایجاد کردند و در اختیار مدیران این صفحات گذاشتند.
ابزاری که می‌توانست به نوعی خواسته‌های مردم را به گوش دولتمردان برساند تا بتوانند از طریق آن به حقوق خود برسند، اما زمانی که از مسیر اصلی خود منحرف شد، باعث شد تا مردم که خود از این فشارهای اقتصادی رنج می‌بردند به خیابان آمده و علیه این آشوبگری‌ها تظاهرات کنند و همه اینها به دلیل آن بود که مدیریت صحنه به دست چند نفر ضد انقلاب خارج‌نشین افتاده بود که هدف‌شان نه تنها سود رساندن به مردم نبود، بلکه ضربه زدن به نظام اسلامی بود، حتی اگر مردم هم در این میان خسارت ببینند.
اما یکی از موضوعات داغ این روزها در فضای مجازی و البته حقیقی، فیلترینگ تلگرام و یافتن جایگزین مناسب برای آن است. با نگاهی به کشورهای جهان می‌بینیم بسیاری از دولت‌ها همواره اجازه استفاده از نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌هایی که با منافع ملی‌شان در خطر باشد را ممنوع کرده‌اند و قطعاً ایران هم از این قاعده مستثنا نیست. در واقع وجود یک پیام‌رسان خارجی به معنای یک مانیتورینگ دائمی از زندگی مردم کشور است و این می‌تواند زمینه‌ساز آن باشد که دشمنان به راحتی بتوانند با تحلیل علایق و سلایق و داد و ستدها و رفت و آمدها نسخه‌ای برای مقابله با ملت بپیچند و به راحتی بتوانند به واسطه جنگ نرم و بر اساس اطلاعات طبقه‌بندی شده سنگرهای مورد نظر خود را فتح کنند. پس، از این روست که باید به سمت پیام‌رسان‌هایی رو آورد که در داخل طراحی شده و سرور آن در درون کشور باشد که از سرقت اطلاعات از سوی سرویس‌های جاسوسی کشورها جلوگیری شود.
امسال سال حمایت از کالای ایرانی است و باید از این کالاهای مجازی نیز حمایت کرد. هر چند اگر کیفیت آنها نسبت به نمونه خارجی‌اش پایین‌تر باشد. یادمان نرود همین تلگرام هم با حمایت ما ایرانی‌ها بود که توانست ارتقا یابد؛ چرا که بیش از یک‌سوم کاربران آن را ایرانی‌ها تشکیل می‌دهند.
