محمدحسین مصطفایی/ اگر شما هم خبر خاکسپاری پری دریایی! را دیده یا شنیده باشید آن هم همراه با عکس، تعجبی در ذهن شما شکل می‌گیرد و شاید ماه‌ها بعد بر اثر جست‌وجوی یک کاربر اینترنتی متوجه شوید که تصویر دیده شده مربوط به یک صحنه از فیلم هالیوودی است که ادعا شده جسدش را دریا به ساحل چابهار آورده است!
نقل‌کننده این خبر می‌گوید: «این پری بعد از غسل و کفن در چابهار به خاک سپرده شد!» تصاویر تأثیرگذار این خبر به نحوی است که هر چند همه می‌دانند پری شخصیت داستان‌های تخیلی و قصه‌هاست؛ اما سبب شد برخی ماجرا را جدی بگیرند.
دو هزار کیلو گوشت سگ به سوسیس تبدیل شد! یکی دیگر از شایعاتی است که با تصاویر الحاق شده به آن سبب ایجاد بدبینی و عدم اعتماد جامعه شد. در متن این خبر کذب آمده است: «مأموران نیروی انتظامی مشهد به دستان صاحبان کارخانه‌ای که از گوشت سگ سوسیس تولید می‌کردند، دستبند زدند.» وقتی همه عکس‌های این خبر را بررسی کردیم، مشخص شد عکس متهم‌ها مربوط به یک خبر حوادثی است. خبر دستگیری سه سارق در اصفهان که چهار سال پیش در پایگاه‌ها منتشر شد. عکس‌های سلاخ‌خانه مربوط به کشتارگاهی است که بدون اخذ مجوز از وزارت بهداشت، گوسفند ذبح می‌کرد و ماجرای عکس سگی که سلاخی شده بود، مربوط به دو سال پیش است و خبر دستگیری مردی که حیوان آزار بود؛ مردی که لاشه این حیوان بخت برگشته را به این حال و روز درآورده
است.
شایعات، طرز تفکرات و نگرش‌ها درباره اشارات سطحی هستند که بدون داشتن تأییدیه رسمی انتشار می‌یابند. بخشی از گفت‌وگوهای مردم نقل یا رد شایعاتی است که در روز شنیده‌اند. در روزهای اخیر شایعاتی، مانند مرگ بقایی، کشف جسد رضاخان، استعفای وزیر ارتباطات، اخراج احمدی‌نژاد از مجمع، بازداشت احمدی‌نژاد و... در فضاهای رسانه‌ای و غیر رسانه‌ای کشور منتشر شده است که ضمن آنکه تأییدیه رسمی نداشته‌اند، باور تکذیب شایعه برای مردم هم اندکی دشوار است. مردم فکر می‌کنند آنچه می‌گویند باید به واقعیت بپیوندد؛ به همین دلیل است که پس از تکذیب شایعه پذیرش ردّ آن امکان‌پذیر نیست و شایعه می‌تواند تاریخ یک کشور و حتی سرنوشت یک ملت را تغییر دهد.
یکی از عوامل مهم شناسایی منبع شایعه این است که «چه کسی از شایعه سود می‌برد؟» در گذشته سرعت و شدت شایعات بسیار کمتر از امروز بود و شاید ماه‌ها طول می‌کشید که یک شایعه در سراسر کشور منتشر شود؛ اما اکنون شایعه سرعتی بیش از اخبار رادیو و تلویزیون گرفته است که دو عامل «اهمیت» و «ابهام» نقش گسترده‌ای در ایجاد شایعه دارند. این به آن معنا است که هرچه یک موضوع اهمیت داشته باشد و درباره آن ابهام، یعنی عدم شفافیت مطرح باشد، خوراک شایعه فراهم می‌شود. از سوی دیگر، نبود شفافیت یا سانسور درباره یک شیء یا موضوع مهم می‌تواند جامعه‌ای را با بیماری شایعه مواجه کند، بنابراین با حاصل‌ضرب اهمیت در ابهام میزان و عمق شایعه آشکار می‌شود.
انگیزه‌های شایعه‌پراکنی عبارتند از: ایجاد ناامیدي، ایجاد وحشت و هراس، ایجاد بدبینی و تنفر، انحراف مسیر اخلاقی، ایجاد غرور بی‌جا، انگیزه‌هاي اقتصادي، انگیزه‌هاي اعتقادي، انگیزه‌هاي نظامی و انگیزه‌های سیاسی.
مراحل شکل‌گیری
یک شایعه
1ـ تعدیل و تسطیح: فرآیند تعدیل به این معناست که شایعه در مسیر حرکت خود فشرده‌تر، مختصرتر و کوتاه‌تر می‌شود؛ یعنی برخی از جزئیات آن، که عموماً برای درک درست اصل حادثه مورد نیازند، حذف می‌شود. این حذف در اثر تکرار متوالی پیام ادامه می‌یابد و نکات اصلی شایعه خلاصه و کوتاه می‌شود. شایعه دارای داستان می‌شود، داستانی که زمینه‌های زیادی هم برای بیان و نقل حوادث درباره آن وجود دارد.
2ـ فرآیند برجسته‌سازی: در مقابل حذف برخی جزئیات، جزئیات دیگری پررنگ شده و بر روی آن تأکید بیشتری می‌شود؛ به گونه‌ای که در بیان شایعه، داستان یا خبر به شکلی بازگو می‌شود که هیچ گونه شباهتی به اصل داستان ندارد؛ برای نمونه داستان مساوی شدن دربی دو تیم پایتخت‌نشین همواره با این شایعه مواجه است که آنها با هم ساخت و پاخت کرده‌اند که مساوی شوند یا بازی نکنند.
3ـ همانندسازی: هر کسی یک روایت از شایعه را نقل میکند، آن را با زبان خود و اعتقاد و فرهنگی که دارد، هم‌آوا میکند و به افراد و جریان‌های دیگری هُل می‌دهد و این سناریوی زنجیره شایعه با روایت‌های متفاوت تکرار می‌شود.
دسته‌بندی
انواع شایعه
1ـ شایعه‌های خزنده: برخی از شایعه‌ها به آرامی منتشر می‌شوند و به دلیل ارتباطات انسانی میان فردی شکل می‌گیرد. این نوع از شایعه در جمع‌های فامیلی، کارمندی و سازما‌‌ن‌ها دیده می‌شود و گاهی هم کاربردهای سیاسی و اجتماعی دارد.
2ـ شایعه‌های تند و سریع: این گونه از شایعه‌ها از طریق رسانه‌ها به سرعت جنبه اجتماعی می‌گیرند، قبلاً در قالب پیامک بود؛ اما اکنون ماهواره‌ها، رادیوهای بیگانه و تلویزیون‌ها جزء رسانه‌های در خدمت این نوع از شایعات هستند.
3ـ شايعات دلفيني: شايعاتی هستند كه به تناسب زمان آشكار می‌شوند و بلافاصله پس از تأثیرگذاری براي مدتي پنهان مي‌شوند و دوباره با ايجاد زمينه و انگيزه، خود را آشكار مي‌كنند. به گفته «پستمن» اين شايعات، شايعات غواصي هستند. در اين نوع شايعه از آنچه در گذشته اتفاق افتاده، در زمان‌هايي كه كاربرد آن اقتضا مي‌كند استفاده مي‌كنند. گاهي مطالبي را آشكار و گاهي مطالبي را پنهان می‌کنند. به تعبير «پستمن» مانند نمكي هستند كه بر روي زخم پاشيده مي‌شوند و در طول تاريخ هميشه زنده هستند و كاربرد دارند. شايعات دلفيني زمان مشخصي ندارند و هرگاه زمينه آن فراهم شود، قابل خودنمايي هستند. شایعات دولت آمریکا علیه جمهوری اسلامی در مواقع گوناگون از این نوع است و با توجه به اینکه در هر سال چند موضوع مشخص مطرح می‌شود، نیازمند تدابیری است که می‌توان به راحتی در یک طیف گسترده پیش از بالا آمدن با آن مقابله کرد.
4ـ شایعه‌های شناور: شایعاتی شناورند که با توجه به موقعیت منتشر می‌شود. این شایعه مخفی است، البته تا زمانی که موقعیت آن فراهم شود.
همان‌گونه که گفته شد، شایعه ضد آرامش است و نوعی از بی‌اعتمادی اجتماعی و مقابله با آرامش کشور را دامن می‌زند؛ اما با این حال، راهکار مقابله با شایعه افزایش سواد مردم نسبت به اخبار و اطلاعات و اعتماد نکردن به مراجع نامعتبر است.
