فتح الله پریشان/ در بررسی ادله نقلی اثبات ولایت فقیه در منظومه فکری صاحب دایره‌المعارف فقه شیعه، مرحوم محمدحسن نجفی به مقبوله عمربن‌حنظله اشاره کردیم، اما این موضوع در متن و بطن روایات اسلامی دیگر نیز به تواتر قابل بررسی است. روایت ابی‌خدیجه از جمله آنهاست. ابی‌خدیجه می‌گوید که امام صادق (علیه‌السلام) مرا به نزد مردی فرستاد و به من فرمود به آنها بگو؛ مبادا وقتی بین شما خصومت و نزاعی اتفاق افتاد، یا در مورد دریافت و پرداخت اختلافی پیش آمد، برای محاکمه و رسیدگی به یکی از این جماعت فاسق مراجعه کنید؛ مردی را که حلال و حرام ما را می‌شناسد بین خودتان حاکم سازید؛ زیرا من او را بر شما قاضی قرار داده‌ام، مبادا برخی از شما از دیگری به نزد سلطان جائر شکایت ببرد.(1)

صاحب جواهر روایت دیگری از ابی‌خدیجه با مضمون روایت مذکور نقل می‌کند و در توضیح آن می‌نویسد: «لا ان المراد منه [ای العالم] مطلق العالم بشی‌ء من قضایاهم و لو المساله الواحده فی الطهاره او الصلاه»(2) روایت ابی‌خدیجه می‌رساند که منظور امام صادق(ع) مطلق عالم نیست؛ بلکه مجتهد مطلق مورد نظر است.

توقیع شریف حضرت صاحب عصر امام زمان (علیه‌السلام) که از منظر صاحب جواهر «اجماع قولی و فعلی بر مضمون آن روایت»(3) وجود دارد، از دیگر ادله ولایت فقیه است. متن حدیث و روایت صاحب عصر موسوم به توقیع شریف در پاسخ به این پرسش که در عصر غیبت شما به چه کسی مراجعه کنیم این است که: «و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه حدیثنا، فانهم حجتی علیکم و انا حجه‌الله» و «عن بعض الکتب روایته فانهم خلیفتی علیکم»(4)

از نظر صاحب جواهر، مراد از راویان احادیث، فقهای عادل عارف بالاحکام هستند، نه مطلق راوی.(5) مرحوم نجفی از توقیع شریف امام زمان(عج) ولایت عامه را برای فقیه استفاده می‌کند، از جهت اینکه از کلام امام که فقها را حجت ائمه (ع) برای مردم و ائمه را حجت خداوند بر مردم می‌خواند، به ضرورت و آشکارا می‌فهمیم هر آنچه ائمه در آن مسائل حجت خداوند و صاحب اختیار هستند، فقها هم همان اختیارات را دارند، مگر آنکه دلیلی جداگانه برخی اختیارات را استثنا کند.(6) صاحب جواهر در این استدلال به نوعی اختیارات ولایت فقیه را حداکثری می‌داند و به عبارت دیگر به ولایت مطلقه فقیه قائل است، اگر چه این واژه را به کار نبسته و امام خمینی آن را به کار بردند، اما به یقین در تأثیرپذیری امام از صاحب جواهر تردیدی وجود ندارد. از دیدگاه صاحب جواهر در روایت فوق ظهور دلالت روایت امام عصر در اثبات ولایت عامه برای فقها نسبت به روایت عمر‌بن‌حنظله بیشتر است، چون امام(ع) در هر آنچه از جانب خداوند حجت بر مردم است، در همان موارد فقها را حجت خود برای مردم معرفی می‌کند. در برخی کتاب‌های حدیث ذیل روایت به جای «فانهم خلیفتی علیکم»، عبارت «فانهم حجتی علیکم» وارد شده است که آشکارا می‌رساند، مراد از خلیفه بودن فقها، اثبات ولایت عامه برای آنهاست، چنانکه در آیه شریفه خداوند متعال به حضرت داود خطاب می‌کند:‌ «ما شما را خلیفه خود در زمین قرار دادیم. پس بین مردم به عدالت، حکم نما [حکومت کن].» یا آنچه از امام صادق(ع) روایت شده است که در جواب پرسش کسی که از اقامه‌کننده حدود سؤال می‌کند، می‌فرماید: «کسی که حکم به دست اوست، یعنی حکومت و ولایت عام در دست اوست.»(7)

روایت دیگری که مورد استفاده صاحب جواهر به عنوان ادله اثبات ولایت فقیه قرار گرفته، صحیح ابی‌بصیر است. مضمون روایت فوق مانند روایت عمر‌بن‌حنظله و روایت ابی‌خدیجه است. امام صادق(ع) می‌فرماید: فردی که بین او و برادر دینی‌اش در مورد حقی اختلافی بود، اگر برای صدور حکم (و روشن شدن امر) تقاضای رفتن به نزد برادران خود نماید و دیگری امتناع کند، مانند کسانی است که خداوند می‌فرماید؛ آیا ندیدی کسانی را که گمان می‌کنند به آنچه بر تو و به آنچه پیش از تو نازل شده، ایمان آورده‌اند، ولی می‌خواهند برای داوری نزد طاغوت و حکام باطل بروند، با اینکه به آنها دستور داده شده است که به طاغوت کافر شوند. البته، وقتی امام می‌فرماید که به نزد برادر خود بروند، مراد هر کسی نیست؛ بلکه فرد عادل و عارف به احکام شرعیه [مجتهد] است.(8)

صاحب جواهر درباره اینکه روایات فوق چگونه مؤید اثبات امر حکومت و ولایت برای فقها هستند، می‌نویسد: «ظاهراً این روایت‌ها برای تمام زمان‌هاست و اجماع به هر دو قسم آن [منقول و محصل] وجود دارد که خطاب این روایت‌ها [که مثلاً آنها ورثه انبیا هستند یا مثل انبیای بنی‌اسرائیل هستند] متوجه عموم مردم نیست؛ بلکه خطاب منحصراً برای فقهاست و هر آینه معلوم است که ائمه(ع) فقها را به منصب ولایت و حکومت منصوب کرده‌اند.»(9)

صاحب جواهر در بررسی برخی احادیث دلالت و سندیت آنها را برای اثبات ولایت فقیه زیر سؤال می‌برد، اما به هر حال از نظر او، مسئله ولایت فقیه حکم استادان مذهب شیعه است و منکر ولایت فقیه از فقاهت بویی نبرده و از فهم رموز سخنان معصومین بهره‌ای ندارد. به طور خلاصه ثبوت ولایت فقیه از واضحاتی است که به دلیل احتیاج ندارد. در شماره آینده شرایط حاکم در تئوری ولایت فقیه از دیدگاه صاحب جواهر را بررسی خواهیم کرد.

منابع:

1ـ محمدحسن نجفی، جواهر‌الکلام، ج 40، ص 32.        2ـ همان، ج 21، ص 401.

3ـ همان، ج 11، ص 190.                                       4ـ همان‌، ج 21، ص 395.

5ـ همان، ص 401.                                                6ـ همان‌، ج 15، ص 422.

7ـ همان.                                                             8ـ همان، ج 21، ص 400.

9ـ همان، ص 396.                                                

کتاب «جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران» تألیف دکتر محمدحسین پناهی به اهتمام انتشارات علم در سال 1392 منتشر شده است. به گفته نویسنده کتاب،‌ هر انقلابی دارای شعارهایی برخاسته از ایدئولوژی انقلاب، ایمان، آمال، احساسات عمیق و انقلابی توده‌ها است؛ توده‌هایی که شعارها را با خون خود فریاد می‌کنند. این شعارها بیان‌کننده نگرش ایدئولوژیک انقلاب، انقلابیون و توده‌های انقلابی نسبت به وضع موجود، هدف‌ها و ویژگی‌های نظام آرمانی و نحوه‌ انتقال جامعه از وضع موجود به وضع آرمانی است. از این رو شعارهای هر انقلاب از میراث‌ها و اسناد گرانبهای آن و از مهم‌ترین منابع مطالعه‌ فرآیند انقلابی، ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب، دوستان و دشمنان انقلاب و ارزیابی میزان موفقیت آن است. بنابراین ضروری است این اسناد و میراث‌ها به ‌دقت جمع‌آوری و حفظ شده و به نسل‌های آینده‌ کشور سپرده شود تا انقلاب خود را بهتر بشناسند و از آرمان‌های آن پاسداری کنند. شعارهای انقلابی برای جامعه‌شناسان انقلاب نیز از ارزنده‌ترین منابع مطالعه و تجزیه و تحلیل ابعاد مختلف پدیده‌ انقلاب به ‌شمار می‌رود. دکتر محمدحسین پناهی برای تألیف کتاب خود از همه منابع مکتوب از جمله منابع چاپی و غیرچاپی و حتی مطالب نوشته شده بر روی دیوارها استفاده کرده و از این میان، آنچه را که تحت عنوان شعار آمده بود، استخراج کرده است. این مدرس جامعه‏شناسی سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است: «مجموعه شعارهای گردآوری شده را به شش محور تقسیم کردیم؛ محور اول، شعارهای مربوط به شرایط داخلی و وضعیت نامطلوب رژیم گذشته است که حدود 20 درصد کل شعارها را در برمی‏گیرد. محورهای بعدی، شعارهای مربوط به اهداف، ارزش‏ها و آرمان‏های انقلاب (18 درصد) و شعارهای مربوط به چگونگی سرنگونی رژیم، شعارهای مربوط به مرحله پس از به قدرت رسیدن انقلابیون، شعارهای مربوط به شخصیت‏های انقلاب و در پایان، شعارهای مربوط به شخصیت‏های بین‏المللی خارجی را شامل می‏شود.» به تعبیر دکتر پناهی، اگر توزیع و تکرر شعارها را مبنا قرار دهیم، مشخص می‏شود مهم‏ترین هدف انقلاب، در واقع اهداف و ارزش‏های فرهنگی آن است و در این راستا، اهداف و ارزش‏های سیاسی در اولویت بعدی قرار گرفته و در نهایت اهداف و ارزش‏های اقتصادی اولویت بسیار پایینی از خواسته‏های مردم در شکل‏گیری انقلاب را به خود اختصاص داده است.