اکبر ادراکي/ هرچند سفر و مسافرت همزاد بشر است و احتمالاً انسان‌ها از همان ابتداي پيدايش تمدن بشري سفر را تجربه کرده‌اند، اما تبديل شدن گردشگري به صنعت، محصول تحولات جديد صنعتي شدن غرب است. امروز بخش عمده درآمد ملي برخي کشورها از طريق صنعت توريسم تأمين مي‌شود.
صنعت توريسم عملاً به طور توقف‌ناپذيري طي دهه‌هاي اخير رشد کرده که نشان‌دهنده قدرت و دوام اين صنعت با وجود به وقوع پيوستن شوک‌هاي مقطعي است. تعداد مسافران گردشگري جهاني از ۲۵ ميليون نفر در کل جهان در سال ۱۹۵۰ به ۲۷۸ ميليون نفر در سال ۱۹۸۰ و سپس به ۶۷۴ ميليون نفر در سال ۲۰۰۰ و يک ميليارد و ۲۳۵ ميليون نفر در سال ۲۰۱۶ رسيد.
درآمدهاي جهاني صنعت توريسم از طريق مقاصد بين‌المللي از ۲ ميليارد دلار در سال ۱۹۵۰ به ۱۰۴ ميليارد در سال ۱۹۸۰ و پس از آن به ۴۹۵ ميليارد در سال ۲۰۰۰ و ۱۲۲۰ ميليارد دلار در سال ۲۰۱۶ رسيد.
انتظار مي‌رود بين سال‌هاي ۲۰۱۰ تا ۲۰۳۰ هر سال تعداد توريست‌هاي واردشده به کشورها در سطح بين‌المللي 3/3 درصد افزايش یابد و به اين ترتيب به 8/1 ميليارد نفر تا سال ۲۰۳۰ برسد.
بسترهاي لازم برای گردشگري و سفر به سرزمين پهناور و چهار فصل ايران اسلامي، در طول چهار دهه اخير توسعه چشمگیری یافته است. در گذشته اکثر جمعيت ايران از سفر محروم بودند، اما با رشد 500 برابري راه‌هاي روستايي و ۳۲ برابري راه‌هاي بين شهري پس از انقلاب اسلامي، سفر و گردشگري در سبد زندگي خانوار ايراني قرار گرفت.
تأسيس بيش از 250 مجتمع خدماتي رفاهي بين‌راهي با ارائه تمامی خدمات متنوع مورد نياز مسافران که خدمت بزرگي به رونق گردشگري بود، پس از انقلاب شکل گرفت، ايجاد و تأسيس 270 پارک جنگلي در سطح کشور و تجهيز بوستان‌هاي متعدد شهري با امکانات مناسب به عنوان يکي از جاذبه‌هاي نوين گردشگري پس از انقلاب بوده و 200 برابر شدن مسيرهاي گردشگري در ايران اسلامي و افزايش محورها پس از انقلاب اسلامي هم از ديگر اتفاقات مبارک بوده است.
با وجود اينکه پیش از انقلاب جاذبه‌هاي کوچک و متنوع گردشگري اعم از خانه‌هاي تاريخي، بقاع متبرکه، مقبره‌هاي پيامبران، دانشمندان و مجاهدان و علما، مدارس، مساجد، کليساها، آتشکده‌ها، بازارها، برخي روستاها و تپه‌هاي تاريخي، ارگ‌ها، برج‌ها، حمام‌ها، مناره‌هاي طبيعي (دودکش‌ها) و سازه‌ها، پل‌ها، درياچه‌ها، جزاير و بنادر، کويرها، کال‌ها و کلوت‌ها (کوه‌هاي شني)، باغ‌ها، تالاب‌ها و مرداب‌ها، چشمه‌هاي آب گرم معدني، قنات‌ها، آبشارها، غارها و تپه‌ها و دره‌ها، گردنه‌ها و... اغلب در رديف اماکن گردشگري محسوب نمي‌شد، اما پس از انقلاب اسلامي با سرمايه‌گذاري ويژه و توجه شايسته بيش از 400 مورد از اين نوع اماکن، آماده‌سازي و برای بازديد به گردشگران داخلي و خارجي معرفي شد.
پا به پاي افزايش جاذبه‌هاي گردشگري در جهان، اماکن ويژه‌اي همچون پيست‌هاي بين‌المللي اسکي، اتومبيل‌سواري، پاراگلايدر، پارک ژوراسيک، درياچه‌ها و آبشارهاي مصنوعي براي نقاط کمتر برخوردار از جمله تهران، بازسازي و افتتاح باغ‌هاي گياه‌شناسي ملي، پرندگان، مينياتوري و احداث خانه‌موزه‌ها و باغ‌موزه‌ها از ابتکارات جذاب براي جلب مسافران داخلي و گردشگران خارجي است.
هر چند پیش از انقلاب، سازمان متولي ميراث فرهنگي صرفاً به ارائه خدمات به گردشگران خارجي و معرفي چند محور و جاذبه محدود مي‌پرداخت، اما پس از انقلاب اسلامي ايران سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري علاوه بر گردشگران خارجي به توسعه سفرهاي داخلي و معرفي توانمندي‌ها و ظرفيت‌هاي بي‌نظير گردشگري در اقصي نقاط کشور مي‌پردازد.
رشد بيش از 200 برابري صدور مجوز براي دفاتر خدمات مسافرتي و افزايش تعداد اين دفاتر به بيش از 4 هزار و ۸۰۰ مورد، پس از انقلاب اسلامي يک جهش نجومي در اين گونه خدمات است و اين موضوع ناشي از مردمي شدن گردشگري است. در همين راستا و در اقدامي بي‌سابقه به برکت انقلاب اسلامي براي اولين بار در تاريخ کشور دوره مديريت فني دفاتر خدمات مسافرتي تأسيس شد و 30 هزار نفر در اين زمينه تربيت حرفه‌اي شدند.
رشد چهار برابري هتل‌هاي ثبت شده در کشور و افزايش آن از 291 مورد در سال 1357 به بيش از 1200 مورد بدون احتساب مهمانسراهاي فراوان نهادها، پيشرفتي خيره‌کننده در زيرساخت‌هاي گردشگري محسوب مي‌شود. تعداد تخت هتل‌ها، مهمان‌پذيرها، هتل آپارتمان‌ها بدون احتساب دیگر مراکز اقامتي تا سال 1397 به بيشتر از 400 هزار تخت افزايش يافته است.
پيش از انقلاب سال ۵۷ هيچ نشريه تخصصي گردشگري وجود نداشت، اما اکنون 22 نشريه تخصصي گردشگري و زيارتي، 310 سايت اختصاصي و صدها کانال در فضاي مجازي در دسترس علاقه‌مندان و متخصصان است.
با آموزش 5300 نفر براي مديريت هتل‌ها پس از انقلاب تعداد افراد متخصص و حرفه‌اي در اين زمينه هفت برابر شده و هفت هزار نفر به عنوان راهنمايان طبيعت‌گردي، ايرانگردي، جهانگردي و جغرافياي گردشگري آموزش ديدند، در حالي که پیش از انقلاب چنين تخصصي به کلي در ايران وجود نداشت.
با وجود ادعاي سردمداران رژيم گذشته به ترويج تاريخ ايران و علاقه‌مندی آنان به سلسله‌هاي شاهنشاهي و بهره‌مندي رژيم از حمايت ابرقدرت‌ها در مجامع جهاني، رژيم طاغوت حتي توانايي ثبت جهاني آثار تاريخي ايران‌زمين مانند تخت جمشيد و پاسارگاد را هم نداشت و اين آثار پس از انقلاب به ثبت جهاني رسيده است.
پیش از انقلاب مسافرت متعلق به طبقات خاصي از جامعه بود، در حالي که پس از انقلاب سفر جزئي از برنامه زندگي مردم شده است و اين مهم به استناد گزارش‌هاي موجود فقط در چهار ماهه نخست سال 1396 بیش از 80 ميليون نفر شب اقامت در کشور ثبت شده است. تعداد گردشگران خارجي که در گذشته فقط ۵۰۰ هزار نفر بود با رشد 10 برابري سفر گردشگران خارجي به پنج ميليون نفر در سال رسيده است. امروزه بيش از 200 هزار گردشگر سلامت، سالیانه از سراسر جهان برای درمان به ايران مراجعه مي‌کنند، در حالي که در گذشته اين موضوع وجود نداشت و ايرانيان حتي براي درمان‌هاي معمولي به خارج مي‌رفتند.
برگزيده شدن شهر تبريز به عنوان پايتخت گردشگري جهان اسلام در سال 2018، برگزيده شدن شهر همدان به عنوان پايتخت گردشگري آسيا در سال 2018، معرفي شدن مشهد به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام در سال 2017 و معرفي شدن اصفهان به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام در سال 2006 را نیز می‌توان از دستاوردهاي بخش گردشگري داخلي پس از انقلاب برشمرد.
آمارهاي جداول سازمان جهاني گردشگري درباره ايران که در رديف کشورهاي آسياي جنوبي جاي گرفته، نشان مي‌دهد که در سال ۲۰۱۰، نزديک به ۳ ميليون نفر (۲ ميلیون و ۹۳۸ هزار نفر) از ديگر کشورهاي جهان وارد کشور شده‌اند که اين تعداد در سال‌هاي ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ به ترتيب به 967/4 ميليون و 237/5 ميليون نفر افزايش یافته که به ترتيب رشد 2/4 و 4/5 درصدي را نسبت به سال‌هاي پيش از خود نشان مي‌دهد. با اين حال، در سال ۲۰۱۶ تعداد توريست‌هاي ورودي به ايران به رقم 942/4 ميليون کاهش پيدا کرد که افت 6/5 درصدي نسبت به سال ۲۰۱۵ را نشان داد.
از نظر درآمدهاي کشور از صنعت توريسم، آمارهاي سازمان توريسم جهاني حاکي از آن است که در سال ۲۰۱۰، ايران 438/2 ميليون دلار درآمد داشت که اين درآمد در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ با به ثبت رساندن رشدي مداوم به ترتيب به 841/3 ميليون دلار و 868/3 ميليون دلار رسيده است.
