وحيد شفيعي/ سرزمين‌هاي آبي شمال و جنوب ايران، منابع بسيار ارزشمند غذايي است که مي‌تواند به مثابه گنجينه‌ارزشمندي در خدمت ملت ايران قرار گيرد. پرورش انواع آبزيان (انواع ماهي و ميگو)، صيد آبزيان در آب‌هاي شمال و جنوب کشور، فرآوري محصولات دريايي و توزيع و فروش آن در بازارهاي داخلي و بين‌المللي، مجموعه فعاليت اقتصادي سودآوري را تشکيل مي‌دهد که ضمن ايجاد اشتغال براي مهارت‌هاي گوناگون نيروي انساني، درآمد ارزي مناسبي را نيز براي اقتصاد کشور به ارمغان مي‌آورد.
اين گنجينه‌هاي ارزشمند در طول دو قرن اخير همواره مورد چشمداشت بيگانگان متجاوز و کشورهاي استعمارگر بوده است و بي‌لياقتي شاهان قاجار و پهلوی موجب سوء‌استفاده آنان شده است. از دوره صفويه رفت‌وآمد بازرگانان و ماهيگيران روسيه تزاري به گيلان و ساير نواحي شمال ايران آغاز شد. آنها با پرداخت مبالغ ناچيز و با تقديم هدايا به حکام کرانه‌هاي درياي خزر، اجازه صيد مي‌گرفتند. در زمان محمدشاه قاجار، دولت به پول نياز مبرمي داشت، در نتيجه امتياز بهره‌برداري از ذخاير درياي خزر در مقابل ۶۵ هزار ريال در سال را به يکي از اتباع روسيه واگذار کرد. در سال ۱۲۵۵ شخصي به نام «ليانازوف» در قبال پرداخت سالیانه ۵۰۰ هزار ريال تا ۲۷ سال بهره‌برداري از آب‌هاي درياي خزر را به عهده گرفت. پس از وي اين قرارداد به پسرش منتقل شد و مدتي نيز شخصي به نام «وانتسف» از حوزه جنوبي درياي خزر بهره‌برداري کرد. از سال ۱۳۰۶ «شرکت مختلط ماهي ايران و شوروي» براي مدت ۲۵ سال از ذخاير آبزي درياي خزر بهره‌برداري کرد. شرکت مختلط ماهي ايران و شوروي زيان‌هاي زيادي به زنجيره حياتي و اقتصادي آبزيان زد و سبب کاهش ذخاير ماهي شد.
بهمن ۱۳۳۱ که دولت مصدق سياست اقتصاد بدون نفت را پيش گرفته بود، اين قرارداد به پايان رسيد و دولت ايران با درخواست روسها براي تجديد قرارداد مخالفت کرد و به مردم شمال ايران اين نويد را داد که شيلات شمال را ملي مي‌کند. در ۱۲ بهمن ۱۳۳۱ مجلس شوراي ملي با تأسيس سازماني به اسم شيلات ملي ايران موافقت کرد و اين شرکت زير نظر وزارت دارايي فعاليت خود را آغاز کرد. به دنبال آن همه تابلوهاي شرکت در شهرهايي، چون بندر انزلي و رشت و لاهيجان به پايين آمد و مدارس تهران و ساير شهرها به شکرانه اين اتفاق ملي تعطيل شد و صيادان ايراني پس از بيش از ۱۵۰ سال تورهاي خود را به اسم ايران به آب انداختند و از نعمتي که طبيعت به آنها اعطا کرده، بهره گرفتند تا شيلات ايران از صادرات ماهي‌هاي خاوياري و گوشتي و تزئینی و گياهان دريايي ساليانه درآمدي نزديک به درآمد نفت داشته باشد.
پس از پيروزي انقلاب اسلامي شرکت سهامي شيلات ايران زير نظر وزارت کشاورزي قرار گرفت و در سال ۱۳۶۶ اين شرکت به وزارت جهاد سازندگي الحاق شد.
وجود بيش از 500 هزار هکتار منابع آبي داخل سرزميني و بيش از ۳۳۰۰ کيلومتر نوار ساحلي در شمال و جنوب کشور (با احتساب سواحل جزاير)، صنعت تکثير و پرورش آبزيان و همچنين صيد و صيادي مي‌تواند تکيه‌گاه قابل اعتمادي براي تأمين پروتئين حيواني سالم و ايجاد امنيت غذايي پايدار باشد.
بر اساس آمارهاي موجود توليد گوشت قرمز در کشور حدود 900 هزار تا يک ميليون تن برآورد می‌شود و توليد گوشت مرغ حدود 2 ميليون تن و تخم مرغ ۲/۱ ميليون تن بوده و اين در حالي است که با توجه به ظرفيت مراتع و ظرفيت توليد مواد اوليه مورد نياز امکان گسترش بيشتر و پايدار توليد گوشت قرمز و گوشت مرغ با محدودیت شدید روبه‌رو است، در حالي که توليد و صيد محصولات شيلاتي در حال حاضر حدود 700 هزار تن است که با يک برنامه‌ريزي منسجم و طي يک برنامه چهار ساله امکان توليد بيش از سه ميليون تن محصولات شيلاتي وجود دارد.
با وجود قرار داشتن ايران در منطقه خشک و نيمه‌خشک، تنوع اقليمي سبب شده است امکان فعاليت در رشته‌هاي آبزي‌پروري، نظير تکثير و پرورش ميگو، ماهي خاوياري، انواع کپور ماهيان، ماهيان دريايي، ماهي قزل‌آلا و... وجود داشته باشد. در سال پاياني دهه هفتاد (۱۳۷۹)، ميزان توليد انواع آبزيان پرورشي 66 هزار تن بوده که در سال ۱۳۸۹ به بيش از 251 هزار تن افزايش يافته و در سال ۱۳۹۲ به 370 هزار تن رسيده است.
ميگو يکي از مهم‌ترين آبزيان پرورشي به شمار مي‌رود که اگرچه سهم آن از کل توليدات آبزي‌پروري ناچيز است؛ اما ارزش اقتصادي آن بسيار بالاست و در زمره ۱۰ گونه اول آبزيان پرورشي قرار دارد. تقاضاي قابل توجه براي ميگو در بازارهاي جهاني و از سوي ديگر استفاده از منابع طبيعي نسبتاً کم ارزش و ورود فناوري توليد به اين حرفه، از عواملي هستند که در سال‌هاي اخير روند رو به رشدي را براي ميگوی پرورشي رقم زده است.
با وجود نوسانات قيمت ميگو در بازارهاي جهاني سرمايه‌گذاري براي توسعه مزارع همچنان وجود دارد. نگاهي به وضعيت پرورش ميگو در کشورهايي نظير چين، ويتنام، اکوادور و هند و سرمايه‌گذاري براي ايجاد مزارع جديد، گوياي اين حقيقت است که با وجود تشديد رقابت در بازارهاي جهاني ميگو، کماکان تقاضا و ظرفيت بالا و مناسبي براي توسعه آن در کشور وجود دارد و از اين رو باید با افزايش بهره‌وري مزارع و کاهش هزينه‌هاي توليد در ميدان رقابت با ديگر توليدکنندگان گوي سبقت را برباييم. وجود بيش از۱۸۰ هزار هکتار اراضي شناسايي شده براي ايجاد محيط تکثير و پرورش ميگو در ايران، توانمندي بالقوه‌اي را فراهم آورده است.
با توجه به آمارهاي موجود، در بيش از ۱۲ هزار هکتار اراضي استخر پرورش ميگو ايجاد شده که در اين سال‌ها حداکثر از حدود ۴۷۰۰ هکتار آن بهره‌برداري شده است. توليد ميگوی پرورشي از توليد ۱۶ تن در سال ۱۳۷۳ به توليد بيش از ۱۶ هزار تن در سال ۱۳۹۳ رسيده است.
توليد و پرورش ماهيان گرم آبي، سيري مشابه با پرورش ميگو داشته است. در سال ۱۳۷۹ توليد انواع کپور ماهيان در مزارع و منابع آبي طبيعي و نيمه طبيعي بالغ بر ۵۳ هزار تن بوده که در پايان سال ۱۳۹۲ به حدود ۱۸۰ هزار تن رسيده است.
بهره‌وري نسبتاً پايين يکي از معضلات اين فعاليت در ايران است. متوسط برداشت در هکتار ماهيان گرم آبي درايران حدود سه تا چهار تن است؛ در حالي که در کشورهاي صاحب اين صنعت متوسط توليد به بيش از ۱۵ تن در هکتار نيز رسيده است. افزايش بهره‌وري، ضرورت اصلاح نژاد و به‌گزيني، تأمين به موقع نهاده‌ها و سرمايه در گردش و... از راه‌هاي رسيدن به متوسط‌هاي جهاني است.
قزل‌آلا يکي از قديمي‌ترين فعاليت‌هاي زير بخش شيلات در کشور است. در ۳۰۶ مزرعه سال ۱۳۷۹، حدود 9 هزار تن ماهي قزل‌آلا توليد و روانه بازارهاي مصرف شد که در سال ۱۳۹۲ در ۳۳۵ مرکز پرورشي حدود ۱۲۰ هزار تن ماهي توليد شد و ايران را يکي از بزرگ‌ترين توليدکنندگان اين گونه ماهي در جهان معرفي کرد.
پرورش ماهي در قفس در آب‌هاي داخلي از دهه هفتاد به منزله يکي از ظرفيت‌هاي توسعه آبزي‌پروري کشور مطرح بوده است؛ اما با وجود بيش از ۳۳۰۰ کيلومتر نوار ساحلي کمترين استفاده از اين امکان خدادادي شده است، به گونه‌اي که تنها ۱۰۰ تن ماهي در قفس توليد شده است، در حالي که بر اساس آمار موجود در ۲۵ کشور فعال در اين عرصه بيش از سه ميليون تن انواع ماهي نظير ماهي آزاد، تن ماهيان، انواع شانک‌ها، ماهيان خاویاری و قزل‌آلا توليد کرده‌اند. سرمايه‌گذاري در اين عرصه مي‌تواند فعاليتي سودمند به حساب آيد که ارزش‌افزوده قابل ملاحظه‌اي به همراه خواهد داشت.
تکثير و پرورش ماهيان زينتي، يکي ديگر از زمينه‌هاي فعاليت‌هاي توليدي و اقتصادي زيربخش شيلات و آبزيان است. اين عرصه از نيمه دهه هشتاد به صورت جدي در ايران مطرح شده است. در سال ۱۳۸۴ در حدود ۳۰ ميليون قطعه انواع ماهيان زينتي آب شيرين و شور توليد شده که اين میزان به نزديک ۱۹۰ ميليون قطعه در سال ۱۳۹۳ رسيده است.
