دو نگاه به تئوری‌های انقلاب

رضا علیزاده
از نسل اول تا نسل دوم
تئوری های نسل اول همچنان و باوجود افزایش اطلاعات، هنوز برای مطالعه کنندگان انقلاب مفید است و به عنوان توصیفی مقدماتی در رویکردشان استفاده می شود.
تئوریسین های نسل اول به تشخیص مراحل مهم جریان های انقلابی یا توصیف تغییرات اجتماعی و جمعیتی که انقلاب ها ایجاد کرده بودند، پرداختند. اما باوجود این کنش تاثیرگذار تحلیل های آنها فاقد زیرساخت های محکم نظری بود. این تئوری ها علل انقلاب ها به طور کلی در تبیین های به ظاهر روان شناختی به کار برده شدند. به عنوان مثال «روانشناسی mob» لِیون، «تفکیک عادت های اجتماعی» اِلوود، یا «جلوگیری از نیازهای غریزی اساسی» سروکین از این دسته هستند. در مقابل با برآمدن پژوهشگران نسل دوم، تحلیل های آنها موجب گسترش تئوری های صریحی شد که علل و زمان وقوع وضعیت های انقلابی را بررسی می کند. این تحلیل ها در تئوری های کاملاگسترش یافته رفتارهای اجتماعی که از علوم روانشناسی، سیاست و جامعه شناسی گرفته شده اند، مورد استفاده قرار می گیرند.
معدودی از مقالات منتشرشده توسط استون، کرَمیک و زاگدرین به طور خلاصه به بیان کار نظریه پردازان نسل دوم می پردازند. بنابراین اظهار نظر من نیز در مورد نسل دوم خیلی مختصر خواهد بود.
در مجموع کارهای این نظریه پردازان (نظریه پردازان نسل دوم) طبق سنت های نظری که اساس کارشان است به سه رده تقسیم می شود:
1ـ تحلیل هایی که براساس روانشناسی شناختی در تئوری ناکامی ـ تجاوز قرار دارند و شامل کار دیویس، گاو، فِیرابند و همکاران شان اِسچوارتز، گِسچوِندِر و موریسُن می شود.
این نظریه پردازان ریشه های انقلاب را در افکار عمومی یافته اند. براساس این نظریه، انقلاب فقط هنگامی که توده های مردم احساس محرومیت در دستیابی به اهداف شان دارند، رخ می دهد.
سرچشمه این محرومیت ها متنوع است که شامل اثرات طولانی مدرنیزاسیون و توسعه شهری (نظریه فیرابند) واژگونی اقتصادی ناگهانی (دیویس) و بستگی های (Closure) نظام مند فرصت های سیاسی و اقتصادی برای انتخاب گروه های قومی یا اقتصادی (نظریه کار) است. این نظریه پردازان معتقدند که فاکتور اصلی در وقوع وضعیت های انقلابی ناکامی گسترده به وسیله فضاهای سیاسی و اقتصادی موجود ایجاد شده است. به اعتقاد این نظریه پردازان کار اولین تئوری های انقلابی نشان دادن و نمایان کردن الگوهای وقایعی است که منجر به ایجاد چنین نگرش ذهنی و شناختی (ناکامی) می شوند.
2ـ تحلیل هایی که براساس تئوری جامعه شناختی (کارکردگرایان ساختاری) صورت می گیرد:
در این سطح، مطالعات جانسون، اسملسر، جِسوپ، تایری کین و هاگوپین قرار دارد. این نویسندگان سنت تحلیل های جامعه شناختی را که توسط تالکوت پارسونز و مکتب او گسترش پیدا کرد دنبال کردند. این رویکرد جوامع را به عنوان نظام هایی با کارکرد حفظ تعادل تقاضا و منابع میان نظام و محیط آن و میان خرده سیستم های گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (یا نظام ارزشی) که سازنده یک نظام اجتماعی هستند، در نظر می گیرد. بر این اساس حرکات اجتماعی یا هر نوع آشوبی که به تعادل تقاضا و منابع آسیب برساند و موجب قرار دادن جوامع در یک حالت بی ثباتی شود (نظریه هاکوپیان) یا همان نظریه بی کارکرد (جانسون) مقدمه ای برای آغاز یک انقلاب خواهد بود.
در مکاتب روانشناسی بعضی از منابع ایجاد بی ثباتی چنین تعریف شده اند:
(1) اثر نابرابر تکنولوژی و مدرنیزاسیون بر جریان تقاضا و منابع در خرده نظام های گوناگون یا تغییرات در ارزش ها به عنوان مثال رشد مذهب و ایدئولوژی جدید (نظریه جانسون). (2) تغییرات در توزیع قدرت میان نخبگان در خرده نظام های گوناگون (نظریه جسوپ) یا فقط تغییرات ناهمزمان خرده نظام های گوناگون (هاکوپیان).
در هر حال، تمامی نویسندگان این مکتب توافق داشتند که در مجموع، فاکتور اصلی در وقوع وضعیت های انقلابی عدم ثبات و عدم تعادل در جامعه است. از این رو، هدف این تحلیل شناختن رویدادهایی است که دلیل و علت فشارهای بنیادی و عدم تعادل و ثبات است.
2. تحلیل هایی که بر پایه علم سیاست است: (کثرت گرا، تئوری تضاد گروه های ذی نفع) تحلیل های تیلی، هانتینگتون، اِمان و استینج کامب در این رده قرار می گیرد. این نویسندگان طبق سنت تئوری کثرت گرایی، موجود در علم سیاست که رویدادها را به عنوان نتیجه تضاد میان گروه های ذی نفع رقیب در نظر می گیرد، عمل می کنند. این رویکرد انقلاب را به عنوان آخرین مرحله و سرانجام تضاد سیاسی که در آن کشمکش و مبارزه عادی میان گروه های ذی نفع، در نتیجه زیاد شدن تضاد و همچنین حجم مناسبی که این گروه ها در اختیار دارند، افزایش پیدا می کند، در نظر می گیرند.
تئوری های نسل دوم، دارای مدل های متنوعی از نظر درجه پیچیدگی هستند و با وجود اینکه در درون به هم متصلند، در عین حال از هم جدایند. براین اساس مشاهده می کنیم که ایجاد موقعیت و وضعیت های انقلابی از نظر این تئوری ها یک فرآیند دو مرحله ای است که در مرحله اول در اثر وقوع رخدادهایی ما شاهد ایجاد الگوهای جدید و متفاوتی از الگوهای قبلی هستیم. این تغییر پس از تایید بعضی از متغیرهای بحرانی (عوامل بحرانی) مثل: حالت و وضعیت ذهنی (شناختی) توده مردم، تعدادی در نظام، یا حفظ تضاد و کنترل منبع گروه های ذی نفع و رقیب ایجاد می شود.
تمامی این نویسندگان معتقدند که رویدادهای اتفاقی متنوع مانند: جنگ، اقدام احمقانه نظریه پردازان، آشوب یا نتایج بد، که معمولابدون نابود کردن جوامع، در آنها اتفاق می افتند امکان وقوع موقعیت های انقلابی را تسریع می کنند. هنوز مهم ترین نویسندگان این رهیافت که نماینده فرهیخته آن هستند (گار، جانسون و تیلی) همچنان معتقدند حتی در زمانی که امکان وقوع وضعیت های انقلابی وجود داشته باشد لزوما انقلاب اتفاق نمی افتد. بنابراین اقدام فوری نخبگان برای تحت نفوذ درآوردن عوامل بحرانی ـ مانند انجام رفراندوم یا سرکوب ـ می تواند از وقوع یک انقلاب تمام عیار جلوگیری کند.
منتقدان تئوری‌های نسل دوم
منتقدان تئوری های نسل دوم دو دسته هستند:
1ـ کسانی که تنها به بیان نقایص و سستی های این تحلیل ها پرداختند. 2ـ کسانی که نکات تحلیلی غفلت شده از سوی نظریه پردازان نسل دوم را مورد توجه قرار دادند.
در اینجا به طور کوتاه به بحث سستی ها و تحلیل های نسل دوم می پردازیم و نقد دوم را که در بخش بزرگی از کارهای تئوری های نسل سوم مطرح شده بود مورد بحث قرار می دهیم.
نخست اینکه: الگوی رویدادها به عنوان الگوی علت های ذهنی ممکن، بی نهایت مبهم اند. همچنین اکثر انواع تغییرات اجتماعی ـ مانند تغییرات اقتصادی، فرهنگی، تکنولوژیکی، نظامی، جمعیتی، یا سازمانی- ممکن است باعث ایجاد وضعیت های انقلابی شود.
ایزن استدت اظهار داشت در این تئوری ها چنین دسته ای از علت های ذکرشده، موجب انحطاط امپراتوری های تاریخی بزرگ، روم، بیزانس و مغول های هند و غیره شدند. در حالی که در این تئوری ها اینکه چرا آن علت ها در بعضی از امپراتوری ها مثل روسیه، فرانسه و چین به جای کاهش و زوال تدریجی آنها موجب انقلاب شد. مشخص نشده است به علاوه ایزن استدت اظهار می دارد که یک دسته از تغییرات بسیار بزرگ که در این تحلیل ها بیان می شود امکان وقوع انقلاب در هر زمان و هر جامعه ای که در حال تغییرات سریع است را فراهم می کند.
از زمان تغییرات سریع و ناخوشایندی که از سال 1750 در غرب اتفاق افتاد و همچنین گسترش تماس اروپا با بقیه نقاط جهان تقریبا از سال 1850، عموما این تئوری ها در توضیح اینکه چرا انقلاب ها با وجود این تغییرات سریعی که اتفاق افتاد نایاب و کم شدند ناتوان بودند. به عنوان مثال این تئوری ها نمی توانند در تعیین اینکه چرا بعضی از جوامع با وجود تغییرات سریع ـ مانند انگلستان از سال 1700، ژاپن از سال 1875 یا هند از سال 1750ـ تجربه مهمی از انقلاب نداشتند به ما کمک کنند. در مجموع می توان گفت که قدرت توصیفی این تحلیل ها ضعیف است.
دوم اینکه: در تمامی این نظریات مشاهده عوامل بحرانی در عمل بسیار مشکل است. به این دلیل که به دست آوردن معیاری برای سنجش وضعیت ذهنی فکر توده وسیعی از افراد، یا زور و عدم تعادل نظام اجتماعی یا میزان بزرگی و حجم کشمکش و تضاد و منابع همه گروه های رقیب، به آسانی امکان پذیر نیست.
این به آن معنی نیست که آزمون تجربی تاثیرات عوامل بحرانی در تغییر دادن شرایط اجتماعی امکان پذیر نیست، در واقع این آزمون های متکی به استفاده از یک مقیاس (متغیر شاخص) برای نشان دادن عوامل بحرانی، به جای تلاش در جهت اندازه گیری این عوامل است؛ به عنوان مثال اکثر آزمون های تجربی برجسته تئوری های نسل دوم، دو دسته تئوری های روانشناسی قرار دارند و به خصوص کار «گار و فیرابند.» بنابراین همبستگی میان کشمکش و عوامل بحرانی که در نظریه توسعه گار و فیرابند مطرح شد، نتوانست به خوبی همبستگی میانی تغییرات اجتماعی کلان (بزرگ) و افزایش تضادهای مدنی را نشان دهد و به تحلیل هایشان اهمیت تجربی بیشتری بدهد.
همچنین تلاش های بیشتر برای سنجش مستقیم ارتباط میان حالت های ذهنی شغلی و تغییر اجتماعی که در آمریکا، نیجریه و اوگاندا با استفاده از مصاحبه و سوالات درجه بندی شده روانشناسی انجام گرفت، موفق به همبستگی های مورد انتظار میان حالت های ذهنی و تغییرات اجتماعی نشدند.