حضرت زهرا (س) اسوه جهاد اقتصادی زنان در جامعه اسلامی

در جهاد اقتصادی وظایف کسانی که در متن فعالیت های اقتصادی هستند، معلوم است اما کسانی که اصلاً ماهیت شغل و برنامه زندگی شان، اقتصادی نیست، چه کارهایی می توانند انجام دهند؟ این جاست که سیره حضرت زهرا (س) که به لحاظ مشاغل موجود در ادبیات امروزی، او را یک «زن خانه دار» باید به حساب آورد، می تواند راه گشای ما باشد.
وقتی رهبر معظم انقلاب امسال را سال «جهاد اقتصادی» نامیدند، برخی گمان کردند منظور ایشان «شدت بخشیدن به تلاش های اقتصادی» است. اگرچه افزایش تلاش های اقتصادی، یکی از ارکان جهاد اقتصادی است، اما این تمام ماجرا نیست. اگر مسئله فقط همین بود، بسیاری از اقشار مردم مانند معلمان، دانش آموزان، اصحاب قلم، زنان خانه دار، پزشکان و پرستاران و ... از دایره خطاب ایشان خارج می شدند. در حالی که ایشان رهبر کل جامعه هستند و از آن جا که نامگذاری های ایشان برای جهت دهی به سمت و سوی کارهای عموم جامعه است، طبیعتاً نامی را برنمی گزینند که فقط به گروه خاصی مربوط شود.
برخی نیز تصور کردند که منظور ایشان در درجه اول، اقشاری مانند کشاورزان و کارگران و صاحبان صنایع است و با توجه به عمومیت مخاطبان ایشان، بقیه نیز باید تا حدی که می توانند وارد کارهای اقتصادی شوند. این نیز تلقی نادرستی است. در یک نظام مطلوب، هر کسی باید کار خود را انجام دهد و این که مثلاً معلمان و پزشکان و ... بخواهند وارد کارهای اقتصادی شوند، توصیه عاقلانه ای نیست.
راهی برای ضربه به حکومت دینی
به نظر می رسد ریشه بسیاری از این گونه تلقی ها این است که واژه «جهاد» در این عبارت، درست مورد توجه قرار نگرفته است. این کلمه اگرچه در لغت به معنای «تلاش فراوان» است، اما در ادبیات دینی بار معنایی خاصی دارد و با اموری همچون استقامت، ایثارگری، اخلاص و ... گره خورده است. در واقع به نظر می رسد که مقصود ایشان آن است که همه اقشار جامعه با «روحیه جهادی» به مسائل اقتصادی مربوط به زندگیشان توجه کنند.
این جاست که ناصواب بودن اعتراض عده ای که می گویند چرا مهمترین دغدغه رهبر دینی جامعه باید این گونه مطالب باشد، معلوم می شود: در قرآن کریم، یکی از مهمترین راه هایی که منافقان برای ضربه زدن به حکومت دینی مطرح می کنند، ایجاد بحران های اقتصادی است. قرآن کریم از قول منافقان نقل می کند که «آن ها می گویند اطرافیان پیامبر(ص) را در تنگنای اقتصادی قرار دهید تا پراکنده شوند» (سوره منافقون، آیه 7) طبیعتاً یک اقدام مهم مؤمنان برای خنثی کردن این اقدام منافقان در جامعه دینی آن است که با روحیه جهادی، عرصه اقتصاد جامعه دینی را حفظ کنند.
مسئله جهاد اقتصادی از زاویه دیگری نیز در ادبیات دینی مطرح شده است. بی تردید یکی از مهمترین واجبات دینی که پشتوانه به ثمر نشستن سایر واجبات است، «جهاد» است. قرآن کریم، در اکثر مواردی که سخن از جهاد به میان آورده، جهاد اقتصادی (جاهدوا باموالهم) را در کنار حضور در جبهه جنگ (جاهدوا بأنفسهم) و بلکه مقدم بر آن ذکر کرده است. (نساء/95؛ انفال/72؛ توبه/20 و 44 و 81 و 88؛ حجرات/15) ضمناً می دانیم که گرداندن امور جبهه های جنگ فقط وظیفه و کار افراد نظامی نیست، بلکه در اسلام، جهاد به ویژه اگر شرایط دفاع از نظام و جامعه اسلامی مطرح باشد، بر همگان واجب است؛ چنان که در دوره دفاع مقدس نیز جبهه ها را عمدتاً همین بسیجیان (نیروهای مردمی) پر کرده بودند.
نقش زن خانه‌دار در جهاد اقتصادی
بدین ترتیب، اگر اسلام جهاد اقتصادی را هم رتبه با حضور در جبهه های جنگ معرفی می کند و با توجه به این که حضور در جبهه های جنگ برای دفاع از جامعه و نظام اسلامی بر همگان واجب است، بنابراین عرصه جهاد اقتصادی نیز عرصه حضور همگان است. البته باید توجه داشت که در جنگ این گونه نبود که همگی افراد اسلحه بردارند و در متن عملیات شرکت کنند، بلکه عده ای مشغول برنامه ریزی و هدایت بودند، عده ای در قسمت تدارکات مشغول بودند، عده ای به مجروحان رسیدگی می کردند، عده ای سنگر یا پل می ساختند و... اما آنچه که در همه مشترک بود، آن روحیه جهادی و اخلاص و ایثار بود، نه اسلحه به دست گرفتن. در عرصه جهاد اقتصادی نیز نباید گمان شود تنها کار ممکن، انجام فعالیت های اقتصادی است.
در این جهاد وظایف کسانی که در متن فعالیت های اقتصادی هستند، معلوم است اما کسانی که اصلاً ماهیت شغل و برنامه زندگی شان، اقتصادی نیست، چه کارهایی می توانند انجام دهند؟ این جاست که سیره حضرت زهرا سلام الله علیها که به لحاظ مشاغل موجود در ادبیات امروزی، او را یک «زن خانه دار» باید به حساب آورد، می تواند راه گشای ما باشد. در این جا از باب نمونه با نقل چهار حکایت از زندگی ایشان، به چهار عرصه از مصادیق جهاد اقتصادی ایشان اشاره می شود:
1. در اسلام، نفقه زن (یعنی تأمین مسائل اقتصادی زن) برعهده شوهر اوست. بنابراین یکی از محل های بروز جهاد اقتصادی حضرت، نحوه مطالبه وی از شوهر است که سعی می کند با سخت گرفتن بر خود کوچک ترین فشاری بر همسرش نیاید. از امام باقر علیه السلام نقل شده است که: «حضرت فاطمه(س) کارهای خانه و آرد کردن گندم و نان پختن و جارو کردن را عهده دار شد و حضرت علی(ع) آنچه به بیرون خانه مربوط بود، مانند جابه جا کردن هیزم و آوردن گندم. روزی به حضرت زهرا(س) گفت: آیا در خانه چیزی [برای خوردن] داریم؟ حضرت فرمود: قسم به خدایی که حق تو را عظیم داشت، سه روز است که چیزی نداریم تا برایت بیاورم.
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: پس چرا مرا خبر نکردی؟ فرمود: پیامبر(ص) از این که از تو چیزی بخواهم مرا برحذر داشت و فرمود: از پسرعمویت چیزی نخواه مگر این که خودش برایت بیاورد...» (بحار الانوار، ج43، ص31)
2. یکی از مصادیق جهاد اقتصادی که کاملاً عمومیت دارد، برداشتن بار مشکلات اقتصادی از دوش ناتوانان جامعه است. همگان حکایت سه روز، روزه گرفتن حضرت زهرا(س) و بقیه اهل خانه ایشان را خبر دارند که در همان زمان یتیم و مسکین و اسیری به ایشان مراجعه کردند و هرسه شب، افطار خود را به آن ها بخشیدند بدون این که چشم داشت هیچ گونه تشکر و پاداشی از آن ها یا از جامعه داشته باشند و آیات سوره انسان در شان آن ها نازل گردید.(سوره انسان، آیات8-9)
3. یکی دیگر از مصادیق جهاد اقتصادی در سیره حضرت زهرا (س) پشتوانه قرار دادن دارایی خود برای رفع مشکلات حکومت دینی است و این امری است که قبل از ایشان مادرش خدیجه(س) انجام داده بود. حضرت زهرا(س) چنان برای رفع نیاز حکومت پیامبر(ص) با تمام وجود آماده بود که در موارد متعددی که کسی برای مشکل اقتصادی خود به پیامبر، یعنی به حاکم جامعه دینی مراجعه می کرد و پیامبر(ص) خود نمی توانست مشکل او را حل کند، او را به حضرت زهرا(س) ارجاع می داد.
از باب نمونه، می توان به حکایت مفصلی اشاره کرد که امام باقر(ع)، از قول جابر بن عبدالله انصاری برای فرزند خویش امام صادق(ع) نقل کرده اند که جابر گفت:«روزی نماز عصر را همراه پیامبر خواندیم و هنوز متفرق نشده بودیم که پیرمردی از مهاجران که از شدت پیری و ضعف به زحمت راه می رفت به سمت ما آمد و پیامبر احوالش را جویا شد. او گفت ای پیامبر خدا گرسنه ام سیرم کن، برهنه ام مرا لباسی بپوشان، فقیرم دستم را بگیر. حضرت فرمود من چیزی ندارم که به تو بدهم اما این مقدار هست که بتوانم تو را به کسی که اهل خیر باشد راهنمایی کنم.
پس به خانه کسی برو که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند. کسی که خدا را بر خویش مقدم می دارد، به خانه فاطمه برو. آن فرد با راهنمایی عمار به خانه حضرت زهرا می رود و عرض حال می کند و حضرت تنها گردنبند خود را که آن هم هدیه دختر عمویش (دختر حضرت حمزه) بوده به او می بخشد و...» (بحار الانوار، ج43، ص56-58)
4. مصادیق جهاد اقتصادی حضرت زهرا(س)، تنها در سخت گرفتن بر خود و انفاق اموال خلاصه نمی شود، بلکه ایشان از دارایی های اقتصادی خود در مسیر مبارزات سیاسی نیز استفاده می کرد. نمونه بارز آن را پس از رحلت پیامبر(ص) در جریان فدک می توان مشاهده کرد. پیامبر اکرم(ص) با توجه به روحیه ای که از حضرت زهرا سراغ داشت، باغات فدک را که طبق آیه انفال (سوره انفال، آیه1) به حضرت زهرا بخشیده بود و حضرت هم آن را صرفاً در راه رفع نیاز مستنمدان جامعه مصرف می کرد. پس از رحلت پیامبر و جریاناتی که پیش آمد، خلیفه اول فدک را به عنوان اموال حکومتی تصاحب کرد. حضرت در دو خطبه مفصل، فدک را بهانه ای برای نقد مشروعیت حکومت خلیفه اول قرار داد و با این اقدام خود نشان داد که چگونه می توان دارایی های اقتصادی خویش را در مسیر اصلاح سیاسی جامعه و روشنگری قرار داد.
همه این ها شواهدی است که جهاد اقتصادی امری نیست که مخاطب آن صرفاً سرمایه داران یا تولیدکنندگان و امثال آن ها باشند، بلکه هر شخصی، حتی یک زن خانه دار هم آن مقدار که زندگیش با اقتصاد ارتباط برقرار می کند، می تواند در عرصه این جهاد مشارکت جدی داشته باشد و نقش آفرین گردد. اگر به تعبیر قرآن کریم، منافقان می پندارند که با ایجاد مشکلات اقتصادی می توانند نظام دینی را زمین بزنند، ما هم باید با جهاد اقتصادی خویش، پندار آن ها را نقش بر آب کنیم.