در اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی، اسلام با سه‌گانه «عدالت»، «عقلانیت» و «معنویت» معنا می‌شود. این سه با هم محقق می‌شوند و از یکدیگر غیر قابل انفکاکند. عقلانیت، از پایه‌های اصلی جامعه اسلامی و در عرض ایمان، مجاهدت و عزت است. در فرآیند جامعه‌سازی اسلامی، معنویت روح کار، عقلانیت مهم‌ترین ابزار کار و عدالت جهت‌دهنده و ارزشگذار کارها در نظام اسلامی است. این بیانات بخش‌هایی از اندیشه رهبر معظم انقلاب درباره عقلانیت است. عقلانیت برآمده از اندیشه و فرهنگ انقلابی است یا به عکس انقلاب اسلامی برآمده از عقلانیت مردم و رهبر انقلابی است؟ در پاسخ به این پرسش، به رابطه‌ای دوسویه (ترابط) میان این دو مفهوم می‌رسیم. از سویی با توجه به نشانه‌هایی از این قبیل، می‌توان این‌گونه تبیین کرد، قدرت تحلیل بالا و صحیح، قدرت شناخت دشمن و تحلیل مسائل منطقه از نشانه‌های احیای عقلانیت جامعه است و می‌توان گفت، احیای عقلانیت در جامعه، ثمره انقلاب اسلامی است. و از دیگر سو انقلاب اسلامی، نتیجه گفتمان عقلانیت و محاسبه و تحلیل عقلانی مردم انقلابی بوده است.
همچنین، متناظر با سلوک انقلابی حضرت امام خمینی(ره) و آنچه با عنوان مکتب امام(ره)ـ به معنای راه و میراث و منظومه فکری او‌ـ می‌شناسیم، می‌توانیم بگوییم که مکتب امام(ره)، مبتنی بر معنویت و عقلانیت و عدالت است و نقشه و کار اصلی حضرت امام(ره)، بنای یک نظم مدنی‌ـ سیاسی براساس عقلانیت اسلامی بود.
رهبر معظم انقلاب با بینش عمیق خود این چنین عقلانیت انقلابی و اسلامی را در اندیشه و رفتار امام راحل متبلور و متجلی می‌دیدند: «مکتب امام یک بسته کامل است، یک مجموعه است، دارای ابعادی است؛ این ابعاد را باید با هم دید، با هم ملاحظه کرد. دو بعد اصلی در مکتب امام بزرگوار ما، بعد معنویت و بعد عقلانیت است. بعد معنویت است؛ یعنی امام بزرگوار ما صرفاً با تکیه بر عوامل مادی و ظواهر مادی، راه خود را پی نمی‌گرفت؛ اهل ارتباط با خدا، اهل سلوک معنوی، اهل توجه و تذکر و خشوع و ذکر بود؛ به کمک الهی باور داشت؛ امید او به خدای متعال، امید پایان‌ناپذیری بود و در بعد عقلانیت، به کار گرفتن خرد و تدبیر و فکر و محاسبات، در مکتب امام مورد ملاحظه بوده است». به تعبیر رهبر معظم انقلاب، امام بزرگوار هم در رفتارشان و هم در بینش و اندیشه‌شان مراقب عقلانیت بودند و کاری بدون محاسبه نمی‌کردند؛ البته در عین لحاظ خرد و عقل، معنویت و توکل هم داشتند و هیچ چیز جز اراده و خواسته خداوند متعال را در عالم مؤثر نمی‌دانستند.
