اقتصاد پاکستان در انتظار ایرانیان

احسان تقدسی مقدمه: پاکستان در 14 اوت 1947 از هندوستان جدا شد و در 30 سپتامبر همان سال به عنوان یک کشور مستقل به عضویت سازمان ملل درآمد. سیستم اداره پاکستان تا 23 مارس 1956 به صورت فرمانداری کل و تحت امر پادشاه انگلیس بود، اما در این روز، قانون اساسی آن تکمیل و اعلام جمهوری شد. به همین دلیل 23 مارس، به عنوان روز ملی پاکستان شناخته می‌شود. این کشور در منطقه جنوب آسیا و شبه قاره هند قرار گرفته و از غرب به ایران و افغانستان؛ از شمال به چین، از شرق به هند و از جنوب به دریای عمان و اقیانوس هند مرتبط است. پاکستان دارای چهار ایالت به نام‌های پنجاب، سند، سرحد و بلوچستان و سیستم حکومتی این کشور، فدرالی و ترکیبی از نظام پارلمانی و ریاست جمهوری است. این کشور دارای دو مجلس ملی (با 342 نماینده) و سنا (با 100 نماینده) است و هر یک از ایالت‌های آن نیز دارای یک دولت و مجلس ایالتی با اختیارات محدود هستند. علاوه بر اینها، دو منطقه ویژه به نام‌های مناطق شمالی (شامل پنج منطقه گلگیت، بلتستان، دیامیر. گیزار و گانچی که پس از جدایی از هند، رسماً به پاکستان ملحق نشده و به وسیله مقام‌های محلی اداره می‌شوند) و مناطق قبایلی تحت اداره دولت فدرال (موسوم به فاتا که تحت حاکمیت رؤسای قبایل هستند) نیز در این کشور وجود دارند. یکی از مشکلات عمده مردم پاکستان، عدم تناسب تراکم جمعیت در ایالت‌های مختلف آن است که به طبع موجب عدم توزیع متناسب امکانات کشور می‌شود. مساحت پاکستان (بدون احتساب کشمیر آزاد) 796 هزار و 95 کیلومتر مربع و سهم ایالت‌های آن به شرح زیر است: پنجاب 9/25 درصد، سند 7/17 درصد، سرحد 4/9 درصد، بلوچستان 6/33 درصد و مناطق قبایلی 4/3 درصد. جمعیت پاکستان بنابر آخرین آمارها حدود 173 میلیون نفر است که 71 درصد آنها در روستاها و 29 درصد در شهرها زندگی می‌کنند. بیش از 35 میلیون نفر از جمعیت این کشور توسعه نیافته زیر خط فقر هستند. نرخ رشد جمعیت 56/2 درصد و درآمد سرانه آن 652 دلار است. میزان صادرات پاکستان در سال 2004 ـ 2003 معادل 3/12 میلیارد دلار و میزان واردات آن 5/15 میلیارد دلار بوده است. رشد تولید ناخالص ملی 4/5 درصد، رشد تولید ناخالص داخلی 4/6 درصد، میزان بدهی‌های خارجی 3/35 میلیارد دلار، میزان ذخایر ارزی 1/12 میلیارد دلار، میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی 4/494 میلیون دلار، نرخ بیکاری 27/8 درصد و میانگین امید به زندگی میان مردان و زنان 63 سال اعلام شده است. در یک سال گذشته، در راه خصوصی‌سازی، سهام 16 شرکت معظم دولتی به ارزش حدود یک میلیارد دلار در اختیار بخش خصوصی قرار گرفته است. اقتصاد پاکستان عمدتاً کشاورزی است و تقریباً یک چهارم تولید کشور و 44 درصد از کل نیروی کار، در این بخش مشغولند. محصولات عمده کشاورزی در پاکستان عبارتند از: پنبه، برنج، نیشکر، گندم، دانه‌های روغنی و محصولات دامی، صنعت منسوجات با داشتن 60 درصد از درآمدهای صادراتی مهم‌ترین صنعت پاکستان است. پاکستان دارای ذخایر گاز و معادن زغال سنگ، مس، روی و طلا است. امارات متحده، آمریکا و انگلیس مهم‌ترین شرکای تجاری پاکستان محسوب می‌شوند. تلاش برای آشنایی با چند و چون اوضاع سیاسی و اقتصادی پاکستان بهانه‌ای شد تا با ماشاالله شاکری سفیر ایران در پاکستان گفت‌وگو کنیم که می‌خوانید؛

پایگاه بصیرت

* حجم روابط خارجی پاکستان در سال‌های گذشته دستخوش چه تحولاتی شده و آیا تغییری در شرکای اصلی تجاری این کشور ایجاد شده است؟

** روابط خارجی پاکستان به علت اقتصاد کشاورزی و مصرفی بودن آن همواره متأثر از حاکمیت‌های نظامی در این کشور بوده است. در دوران ریاست جمهوری آقای مشرف و تأکید ایشان بر توسعه اقتصادی، دستاوردهای خوبی کسب شده است. به عنوان نمونه میزان صادرات این کشور در سال گذشته بیش از 20 درصد افزایش داشت و به 16 میلیارد دلار رسید. هر چند به علت کمبود انرژی در کشور، پاکستان مجبور به تخصیص بیش از 7 میلیارد دلار برای واردات نفت و فرآورده‌های آن شد و همین مسأله تراز منفی این کشور را به 12 میلیارد دلار رساند و پیش‌بینی می‌شود در سال جاری نیز این تراز منفی‌تر شود. البته با توجه به این‌که نساجی بخش عمده صادرات این کشور را با بیش از 60 درصد تشکیل می‌دهد، شرکای تجاری نسبتاً ثابتی داشته است. مهم‌ترین شرکای تجاری این کشور آمریکا، امارات، آلمان، انگلیس، چین، ژاپن، عربستان و فرانسه هستند.

* مهم‌ترین پروژه‌های اقتصادی میان دو کشور چیست؟ روابط اقتصادی و بازرگانی دو کشور در سال‌های اخیر چه تغییراتی داشته و مهم‌ترین عوامل توسعه روابط را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

** در سال‌های اخیر خوشبختانه تحرک خوبی در روابط اقتصادی دو کشور پدید آمده است. تاکنون 16 کمیسیون مشترک اقتصادی میان دو کشور ـ عمدتاً به ریاست نخست‌وزیر پاکستان و معاون اول محترم رئیس‌جمهور کشورمان ـ برگزار شده است. پروژه‌های گوناگونی از جمله خط لوله انتقال گاز که در مرحله نهایی مذاکرات قرار دارد، شرکت سرمایه‌گذاری مشترک پاک ـ ایران که فعالیت خود را آغاز کرده است، ارتباط هوایی میان لاهور و تهران که به وسیله هواپیمایی ماهان از سال گذشته اجرایی شده است، بازسازی خط آهن کویته، تفتان که در مرحله مذاکره است و ارتباط ریلی دو کشور را تا اروپا و شبه قاره برقرار می‌کند، صادرات برق در دو فاز 100 مگاواتی به گوادر که در مرحله مطالعات فنی است و بزودی عملیات نصب آن آغاز خواهد شد و فاز دوم صادرات 1000 مگاوات برق که در مرحله مذاکره است، خط کشتیرانی مشترک، خط اتوبوسرانی مشترک و ده‌ها طرح کوچک و متوسط با حضور شرکت‌های ایرانی در حال مذاکره و انجام مراحل قانونی هستند. لازم به ذکر است که موافقتنامه تعرفه ترجیحی میان دو کشور از سال گذشته اجرایی شده است و امیدواریم در نتیجه آن جهش خوبی را در مبادلات دوجانبه شاهد باشیم.

* حضور ایران در بازار و اقتصاد پاکستان از چه زمینه‌هایی برخوردار است و با توجه به توانمندی شرکت‌های ایرانی در بخش‌های مختلف، مهم‌ترین بخش‌های قابل حصول را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

** پاکستان کشوری در حال رشد است، اما متأسفانه زیرساخت‌های موجود در این کشور ناقص بوده و زمینه کار بسیاری دارد. بخش‌های نیروگاهی، راهسازی، مسکن انبوه، کارخانجات تولید سیمان و فولاد، تولید مصالح ساختمان و راهسازی، پروژه‌های بزرگ ارتباطی از جمله ساخت و توسعه بنادر جدید و موجود، فرودگاه‌های جدید، ساخت مترو در کلان شهرهای پاکستان، مکانیزه کردن آبیاری و کشاورزی، توسعه و استخراج منابع نفت و گاز، معادن فلزی و غیر فلزی و ده‌ها مورد طرح زیربنایی که گاه از سوی منابع مالی خارجی تأمین اعتبار می‌شوند، هم‌اکنون از سوی دولت به مناقصه گذارده می‌شود و موقعیت خوبی برای حضور در شرکت‌های ایرانی در این کشور فراهم شده است. در همین جا به تمامی شرکت‌های علاقه‌مند به توسعه فعالیت‌های فنی و مهندسی اعلام می‌کنم که اقتصاد پاکستان اقتصادی جذاب است و هرگونه ابراز تمایلی را با علاقه پاسخ می‌گوید. لذا از آنها دعوت می‌کنم که در هر زمینه‌ای که فعالیت دارند، با بررسی بازار پاکستان، فرصت‌های موجود آن را شناسایی کنند. ما نیز در سفارت آمادگی ارائه هرگونه خدمات و اطلاعاتی تا حد امکان را داریم و دست همه آنها را به گرمی می‌فشاریم.

* اوضاع سیاسی داخلی پاکستان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

** در پاکستان حدود هشتاد حزب سیاسی، مذهبی و قومی در سطوح ملی و محلی فعالیت دارند که در میان آنها، دو حزب مردم (PPP به رهبری بی‌نظیر بوتو) و مسلم لیگ (PML شامل دو شاخه قائد اعظم به رهبری چودری شجاعت حسین و نواز شریف به رهبری خود نواز شریف) و نیز ائتلاف احزاب مذهبی با عنوان مجلس متحده عمل (MMA به رهبری مولانا شاه احمد نورانی) بیشترین نقش را در تحولات سیاسی و ساختار قدرت ایفا می‌کنند. سایر احزاب عمده پاکستان عبارتند از: جنبش متحد قومی (MQM به رهبری الطاف حسین) و مسلم لیگ اصلی (PML به رهبری پیرپگارا). از آنجا که در سال 2007 دوره پنج ساله مجالس ملی و ایالتی و نیز دوره ریاست جمهوری به پایان می‌رسد و این کشور شاهد برگزاری انتخابات سراسری خواهد بود، در حال حاضر جنب‌وجوش قابل توجهی در میان احزاب و گروه‌های سیاسی در این کشور ایجاد شده و سرعت تحولات افزایش یافته است.

* برنامه‌های پاکستان در عرصه داخلی و سیاست خارجی در پرتو جریان مبارزه با تروریسم چگونه قابل تبیین است؟

** با به قدرت رسیدن ژنرال پرویز مشرف در اکتبر سال 1999، پاکستان وارد مرحله جدیدی شد. ژنرال مشرف یک دستور کار جدید برای کشور تعیین کرد و در راستای تحقق این برنامه‌ها وارد عمل شد. اما پیش از آن که وی بتواند برنامه‌های مورد نظر خود را به صورت قابل ملاحظه‌ای پیش ببرد، یک حادثه مهم رویکرد وی و کشورش و شاید سرنوشت آن را تغییر داد: حادثه 11 سپتامبر 2001. به دنبال این اتفاق، آمریکا عزم خود را برای براندازی طالبان در پاکستان جزم کرد و در این راه پاکستان را نیز به همکاری طلبید. نتیجه آن شد که پاکستان و مشرف به متحدان خط مقدم آمریکا در راه مبارزه با تروریسم تبدیل شدند.

پس از این دوران، ژنرال مشرف با سرعتی فراتر از آنچه انتظار می‌رفت، به بهبود وجهه پاکستان در جهان پرداخت و در این راه تا حد زیادی نیز موفق بود. در عرصه داخلی نیز، وی تمرکز اصلی خود را بر مهار افراط‌گرایی و خلع سلاح عمومی و برقراری نظم و قانون و همچنین احیای اقتصادی کشور قرار داد که در این زمینه نیز موفقیت‌های خوبی نصیب این کشور شده است.

در راستای پیشبرد جریان مبارزه با تروریسم، کشورهای غربی نیز با هدف از میان بردن ریشه‌ها و علل اولیه رشد و نمو افراط‌گرایی برنامه‌های کلانی را برای اصلاح نظام آموزشی این کشور تدارک دیدند و در همین قالب سالانه کمک‌های مالی قابل توجهی را به دولت پاکستان ارائه می‌کنند.

* روابط ایران ـ پاکستان در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی چگونه است؟

** به طور کلی روابط دو کشور در طول تاریخ نه چندان طولانی پاکستان تقریباًَ همواره نزدیک و گرم بوده است. این نگاه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی با حمایت محمدرضا پهلوی از پاکستان بسیار ملموس بود. بعد از پیروزی انقلاب نیز پاکستان در تحریم اقتصادی غرب علیه جمهوری اسلامی ایران مشارکت نکرد و در جریان جنگ تحمیلی نیز موضع تقریباً بی‌طرفانه‌ای اتخاذ کرد، ضمن این‌که برای میانجیگری در جنگ نیز تلاش کرد و بندر کراچی را برای دریافت انواع کالا در اختیار کشورمان گذاشت. این روابط دوستانه و نزدیک، در اواخر دهه 1980 و نیز دهه 1990 با تشدید رقابت دو کشور در افغانستان و بعدها با حمایت پاکستان از طالبان اندکی به سردی گرایید. ولی فروپاشی طالبان در افغانستان، مانع توسعه روابط دو کشور را تا حد زیادی از میان برداشت و از آن پس، بویژه با سیاست‌های ژنرال مشرف در زمینه مبارزه با افراط‌گرایی و برقراری نظم و قانون در پاکستان، روابط دو کشور یک سیر صعودی را پیموده است.

جمهوری اسلامی ایران توسعه و امنیت در پاکستان را تشویق می‌کند و در این راستا رشد اقتصادی و بهبود سطح امنیت در این کشور را در جهت منافع کل منطقه و منافع خود تلقی می‌کند. تمرکز اصلی روابط دو کشور، گسترش روابط اقتصادی و تجاری است. حجم مبادلات تجاری پاکستان با ایران در سال 2004 ـ 2003 حدود 3/376 میلیون دلار بود که از این مقدار، 4/92 میلیون دلار صادرات پاکستان به ایران و 9/283 میلیون دلار واردات آن بوده است. ضمن این‌که حجم تجارت غیر رسمی دو کشور در همان سال، حدود 750 میلیون دلار تخمین زده می‌شد.

در حال حاضر، دو کشور با روابط بسیار نزدیک و دوستانه‌ای که دارند، هدف خود را ارتقای میزان مبادلات تجاری به سطح یک میلیارد دلار در سال قرار داده‌اند و در این راه بویژه در یک سال گذشته موفقیت‌های قابل توجهی نیز کسب کرده‌اند. چنان که حجم مبادلات تجاری رسمی دو کشور اکنون به حدود 650 میلیون دلار رسیده و با برنامه‌های در دست اجرا امید می‌رود بزودی به مرز یک میلیارد دلار برسد.

در عرصه بین‌المللی نیز دو کشور همکاری و تعامل نزدیکی با یکدیگر دارند. پاکستان یکی از کشورهایی است که همواره از حقوق حقه کشورمان در برخورداری از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای دفاع کرده است. ضمن این‌که دو کشور در بسیاری از موضوع‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نیز مواضع مشترکی دارند.

* پیشرفت‌های پاکستان در جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه صنعتی و فناوری‌های پیشرفته و نیز چشم‌انداز اقتصادی این کشور را بیان کنید.

** پاکستان با جمعیتی بالغ بر 160 میلیون و تولید ناخالص داخلی 135 میلیارد دلار به عنوان یکی از کشورهای رو به رشد در منطقه در سال‌های اخیر موفق شده است ضمن غلبه بر مشکلات داخلی، سیاسی و بین‌المللی، از توسعه اقتصادی مناسبی برخوردار شود. این کشور در سال گذشته بالغ بر 6/3 میلیارد دلار سرمایه مستقیم خارجی را جذب کرد و انتظار می‌رود در سال جاری با احتساب سرمایه خارجی در بورس و اوراق بهادار بالغ بر 6 میلیارد دلار را جذب کند. درآمد حاصل از نیروی کار در خارج از کشور در سال جاری مالی (اوایل تیر ماه) به مرز 6 میلیارد دلار خواهد رسید. نرخ متوسط رشد به وسیله بانک جهانی در 4 سال اخیر میان 6 تا 7 درصد اعلام شده است. در حالی که زلزله ویرانگر مهر ماه 1384 هزینه سنگینی را بر دولت تحمیل کرد. حجم صادرات این کشور در سال گذشته 16 میلیارد دلار و حجم واردات بالغ بر 28 میلیارد دلار بوده است. میزان ذخایر ارزی بیش از 13 میلیارد دلار و نرخ تورم در حدود 8 درصد پیش‌بینی می‌شود. اقتصاد پاکستانی مبتنی بر محصولات کشاورزی است و نزدیک به نیمی از جمعیت کشور در این بخش اشتغال دارند، اما در بخش صنعت و خدمات نیز در سال‌های اخیر اقدام‌های مؤثری به عمل آمده است. تولید بیش از 130 هزار دستگاه خودرو، طرح‌های مختلف سدسازی، ساخت نیروگاه‌های حرارتی و آبی، مکانیزه کردن کشاورزی، کشف حوزه‌های جدید نفت و گاز در خشکی و سواحل این کشور، افزایش تولید سیمان، فولاد و... همگی بیانگر رشد مناسب صنعت در این کشور است. با توجه به روند فعلی پیش‌بینی می‌شود (در صورت ثبات سیاسی و منطقه‌ای) این کشور با حفظ نرخ موجود در ده سال آینده از حوزه کشورهای کمتر توسعه خارج و به یکی از کشورهای با رشد سریع و جمعیت جوان محرک تبدیل و بازار وسیع تولید و مصرف را شامل شود. توانمندی‌های علمی و فناوری پاکستان نیز در حوزه‌های مختلف اتمی، فناوری اطلاعات، صنایع دفاعی و... قابل توجه بوده و افق روشنی دارد.