اندیشه سیاسی مسلمانان (بخش دویست و شصت و یکم)

فتح‌الله پریشان

مباحث سیاسی در آثار ملاصدرا

در یکی از شماره‌های گذشته درخصوص آثار و آرای سیاسی ملاصدرا، متذکر این نکته انتقادی از سوی برخی نویسندگان نظیر سیدجواد طباطبایی مبنی بر اینکه «ملاصدرا تنها یک‌بار در بخش پایانی کتاب مبدأ و معاد خلاصه‌ای درباره سیاست آورده»(۱) شدیم و قول دادیم در حد توان مصادیق بیشتری را از سایر آثار قلمی فیلسوف متأله ارائه خواهیم کرد. اینک در واپسین شماره‌های این ستون که به بررسی اندیشه سیاسی ملاصدرا می‌پردازیم به این وعده جامه عمل می‌پوشانیم و در جهت اصلاح دیدگاه‌هایی از این دست به ارائه مباحث سیاسی از آثار مختلف صدرالمتألهین می‌پردازیم.

۱ ـ در بین آثار ملاصدرا، کتاب شواهد الربوبیه به مباحث مرتبط با اندیشه سیاسی پرداخته است. مشهد پنجم از این کتاب، اختصاص به بحث نبوات و ولایات دارد. از جمله مباحث مهم و قابل توجه در این کتاب، توجه خاصی است که صدرالمتألهین نسبت به بحث رابطه شریعت و سیاست کرده است. وی معتقد است که سیاست بدون شریعت، چون جسد فاقد روح است. البته ملاصدرا چهار تفاوت عمده نظیر تفاوت در مبدأ، تفاوت در غایت، تفاوت در فعل و تفاوت در انفعال را میان سیاست و شریعت قائل است.(۲)

۲ـ اثر دیگری از ملاصدرا که می‌توان به گزیده‌ای از اندیشه سیاسی وی دست یافت، کتاب مبدأ و معاد است. مقاله چهارم این کتاب که مشتمل بر دوازده فصل است، حاوی مباحث سیاسی است. این مقاله که دارای عنوان اصلی «در ذکر نبوات» است، از فصل ششم تا پایان فصل دوازدهم، حاوی مهم‌ترین عناصر تفکر سیاسی صدرالمتألهین است. ضرورت اثبات وجود پیغمبر و اعتقاد به ارسال وی از سوی خدا برای ظاهر گردانیدن دین خدا و صراط مستقیم، در بیان سیاسات و ریاسات مدنیه، صفات رئیس‌ اول، ذکر کمالات ثانویه رئیس مطلق، اسرار شریعت و حکمت تکالیف، منافع بعضی اعمال مقرب به حق تعالی و بیان آنکه مقصود همه شرایع، تعریف عمارت منازل طریق الی‌الله و کیفیت تهیه‌زاد، عناوین این فصول هستند که نشان می‌دهد با گرایش سیاسی نگارش یافته است.

۳ ـ نقد اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر ملاصدرا دست‌مایه نگارش کتاب رساله سه اصل وی است. به نظر ملاصدرا، موانع و حجاب‌هایی که اکثر مردم را از ادراک حقیقت و کسب علم الهی و علم مکاشفات محروم می‌دارد و در نتیجه از سعادت حقیقی باز داشته و انسان را دچار شقاوت می‌سازد، ناشی از سه اصل است: اصل اول، «جهل است به معرفت‌نفس که او حقیقت آدمی است.» اصل دوم «حب جاه و مال و میل به شهوات و لذات و سایر تمتعات» و اصل سوم «تسویلات نفس اماره است و تدلیسات شیطان مکاره و لعین نابکاره که بد را نیک و نیک را بد وا می‌نماید.»(۳)

۴ ـ رساله کسر اصنام الجاهلیه که در واقع مکمل رساله سه اصل است، کتاب دیگری از حکیم مکتب حکمت متعالیه است که با طعم سیاسی و با قصد اصلاح‌گری و نفی خرافات از جامعه و فکر اسلامی به زیور طبع آراسته شده است. در این رساله که با نام فارسی «عرفان و عارف‌نمایان» ترجمه شده، رهبری و ریاست مدینه فاضله به‌عنوان بخش اصلی سیاست در دنیای امروز به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته و برعالمان درباری عتاب و خطاب فراوانی شده است.

۵ ـ کتاب الحکمه المتعالیه فی‌الاسفار الاربعه از ابعاد مختلف، چه از نظر برخی موضوعات و چه از منظر مباحث سیاسی برای کشف مبانی تفکر سیاسی ملاصدرا دارای اهمیت است. در این کتاب مفاهیم زیادی(۴) که کارکرد سیاسی دارند مورد بحث قرار گرفته‌اند.

۶‌ـ علم سیاست در کتاب المظاهر الالهیه در بخش طبقه‌بندی علوم مورد توجه بوده و ذکر شده است. در بحثی کوتاه اما پرمغز و معنا، به بحث حکومت با عنوان خلافت الهی انسان، رابطه دین و سیاست و فرق نبوت و شریعت و سیاست پرداخته شده است.(۵)

۷ ـ مباحث تفسیری صدرالمتألهین از برخی سوره‌های قرآن که در یک مجموعه هفت جلدی منتشر شده، واجد بحث‌های سیاسی است. همچنین وی در شرحی که بر اصول کافی کرده، منبع گرانبهایی از خود برای استخراج تفکر سیاسی به یادگار گذاشته است. مباحث سیاسی شرح هدایه اثیریه با وجود چاپ سنگی آن و مباحث سیاسی در مثنوی ملاصدرا از سایر آثار وی است که می‌تواند مبین اندیشه‌های سیاسی وی باشد.

* پی‌نوشت‌ها در دفتر نشریه موجود است.