علیاصغر نصیری ـ عبدالله شمسی/در چهار شماره گذشته به بخشهایی از عملکرد جریان فمینیسم در ایران پس از انقلاب اسلامی اشاره شد. از این شماره با نگاهی روششناختی، روشهای این جریان در دوره انقلاب اسلامی در ایران مرور و بررسی خواهد شد.
ایجاد انجمنهای فمینیستی زنانه با عناوین عامالمنفعه
از روشهای جریان فمینیسم در ایران استفاده از انجمنها و سازمانهای غیردولتی زنان است. سابقه تأسیس انجمنهای زنانه به دست جریان فمینیسم در ایران به دوران مشروطه بازمیگردد؛ اما استفاده از این روش در ایران پس از انقلاب اسلامی از دهه 1370 در دستور کار قرار گرفت. جریان فمینیستی به دلیل حساسیتبرانگیز بودن بحث از حقوق زنان مجبور بود به صورت پوششی عمل کند. از این رو، در پوشش انجمنهایی با عناوینی مانند انجمن حمایت از حقوق کودکان، انجمن یاری مادران، مؤسسه رهیاب، جمعیت مبارزه با آلودگی محیط زیست و... به فعالیتهای فمینیستی پرداخت.۱
عمومی کردن پروندههای حقوقی زنان عادی
جریان فمینیسم از سال 137۴ برای رسیدن به اهداف فمینیستی خود، پروندههای حقوقی مربوط به زنان عادی را در جامعه و افکار عمومی مطرح کرد. این جریان در کشاندن آن پروندهها به عرصه عمومی، از روشهای مختلفی بهره جست. استفاده از اعتراضات خیابانی و مدنی در سال 1376 و همچنین برپایی میتینگهای اعتراضی، برگزاری تریبونهای آزاد، نوشتن نامههای سرگشاده و استفاده از رسانهها به شکل گسترده از سال 1379 تا سال 1384، از جمله شگردهای این جریان پس از انقلاب اسلامی در طرح پروندههای حقوقی زنان عادی در جامعه و افکار عمومی است.
محفلی عمل کردن
محفلی عمل کردن، از روشهای جریان فمینیسم اعم از لیبرال، چپ و التقاطی در ایران پس از انقلاب به طور عمده از نیمه دهه 1360 تا اوایل دهه 1370 بوده است. در این روش، جلسات و حلقههای دورهای در محلی خاص مانند دفتر یک مجله، یا خانه یکی از اعضا تشکیل میشد. در این جلسات با توجه به ترکیب افراد حاضر در جلسه، موضوعات و مباحث مختلفی از قبیل نقد و بررسی فیلم، داستانخوانی و نقد داستان، شاهنامهخوانی و حافظخوانی، اخبار و مسائل و دیدگاههای فمینیستی طرح میشد. اما پس از روی کار آمدن دولت سازندگی، به ویژه در چهار سال دوم آن دولت به علت اتخاذ سیاستهای شبهلیبرالیستی، به تدریج زمینهای فراهم شد تا برخی گرایشهای فمینیستی از جمله گرایشهای لیبرال (موسوم به سکولار نسل جدید) و التقاطی (تجدیدنظرطلبها و نواندیشان شبهدینی شاخه روشنفکران جدید)، از محفلهای خانگی خارج شوند و از روشهای دیگری مانند روش مطبوعاتی و سازمانهای مردمنهاد (NGO) نیز استفاده کنند.
روش شبکهای و ائتلافی
پس از سال 1384، جریان فمینیسم از روش شبکهای و ائتلافی استفاده کرده است. در این روش، گرایشهای مختلف جریان فمینیسم، به ویژه گروههای علنی غیر رسمی، مبتنی بر ایجاد تفاهم و انگشتگذاری بر اشتراکها و نه تفاوتها فعالیت میکنند. به عبارت دیگر، در این روش، اعتراض به موضوعی خاص محور تمام گرایشهای فمینیستی واقع میشود.۲ برای نمونه، خشونت علیه زنان یا لایحه خاصی در ارتباط با زنان مانند لایحه خانواده، محور اتحاد و فعالیت مشترک قرار میگیرد. این روش به گونهای کاربردی است که ظرفیت جذب گروههای زنان غیر فمینیستی، حول محور موضوعات مشترک را دارد.
موقتی بودن، ویژگی دیگر استفاده از روش ائتلافی و شبکهای است. از دیدگاه جریان فمینیسم، استمرار یک ائتلاف، پیامدهایی از جمله تبدیل شدن به ضد خود و ایجاد مانع در برابر ائتلافهای آینده خواهد داشت. از این رو، از نگاه این جریان، کنشگران جنبش زنان به جای تثبیت یک هویت ایستا و کاذب، باید به دنبال تقویت نهادها و کارهای گروهی متکثر خود باشند و به ضرورت به ائتلافهای تازه و متناسب با شرایط روز بپردازند.۳
استفاده از هنر
هنر به ویژه، هنر نمایشی یکی دیگر از روشهای جریان فمینیسم در ایران برای رسیدن به اهداف خود است. در واقع، از نظر فمینیستهای سکولار، از جمله نوشین احمدیخراسانی و همفکرانش، هنرهای نمایشی ابزاری در خدمت فعالیتهای اجتماعی، به ویژه جنبش فمینیستی زنان در ایران هستند.تشکیل کمیته هنری در کمپین زنان و مردان علیه خشونت تا 8 مارس۴، برگزاری نمایشنامه «سخنرانی جمعی» در موضوع خشونت علیه زنان در دانشگاه روانشناسی دانشگاه تهران۵ و نیز حمایت از ساخت مستندها و فیلمهای سینمایی با رویکرد به موضوع زنان و تمایلات شبهفمینیستی، از جمله فیلمهای سینمایی دهه 1370 رخشان بنیاعتماد مانند فیلم «بانوی اردیبهشت»، «زیر پوست شهر»۶ و مستند «ما نیمی از جمعیت ایرانیم» در سال ۱۳۸۸ ۷ و همچنین فیلمهای سینمایی تهمینه میلانی به ویژه فیلم «نیمه پنهان» در سال ۱۳۷۹، نشاندهنده اهمیت هنر در نظر فمینیستهای ایرانی است.
برگزاری تجمعات مسالمتآمیز(سیاست خیابانی)
از نظر جریان فمینیسم برگزاری تجمعات مسالمتآمیز روشی برای عمومی کردن مسئله زنان در جامعه و تحقق مطالبات برابریخواهانه سکولاریستی است. به عبارت دیگر، سیاست خیابانی از نگاه جریان فمینیسم نوعی فعالیت فرهنگی است و تغییر فرهنگ موجود را به سوی برابری کامل به دنبال خواهد داشت. گردهمایی مهرماه 1380 در محوطه سرباز پارک ساعی در فرهنگسرای بانو در اعتراض به قتل 19 زن خیابانی در شهر مشهد به دست سعید حنایی، میتینگ همبستگی با زنان فلسطین در اردیبهشت 1381 در برابر سفارت فلسطین، گردهمایی 8 مارس در اسفندماه 1381 در پارک لاله تهران،۸ تجمع اعتراضی 22 خرداد 1384 در پارک دانشجو و مقابل دانشگاه تهران۹ و... از جمله تجمعات مسالمتآمیز طراحی شده جریان فمینیسم در ایران است.
استفاده از نظرسنجیهای اینترنتی
برای القای وجود تبعیض نسبت به زنان در ایران، جمعآوری امضا و جذب نیرو و استفاده ابزاری از آنان در برخی تجمعات اعتراضی و...، استفاده از نظرسنجیهای اینترنتی، از روشهای رایج جریان فمینیسم است. نظرسنجی در سایت زنستان در خرداد 1385،۱۰ نظرسنجی در کمپینهای اعتراضی از جمله موارد قابل ذکر در این مورد است.
استفاده از دانشجو و دانشگاه
در طول تاریخ معاصر ایران دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی از جمله مراکز فعالیت جریانهای روشنفکری مانند جریانهای چپ مارکسیستی و ملی ـ مذهبی بوده است. در این میان جریان فمینیسم نیز به مثابه یک جریان روشنفکری از فضای دانشگاهی کشور غفلت نکرده است و از آن فضا برای ترویج برابریخواهی فمینیستی استفاده کرده است.
نوشین احمدیخراسانی از تأثیرگذارترین کنشگران جریان فمینیسم در ایران، جنبش دانشجویی را نزدیکترین متحد جنبش زنان معرفی میکند. وی حضور پر تعداد دانشجویان که کادرهای ارتباطی کمپین یک میلیون امضا بودند، را یکی از عوامل و روشهایی معرفی میکند که کمپین توانست شبکه گستردهای در تهران و شهرستانها ایجاد کند.۱۱ وی همچنین در رابطه با برگزاری روز جهانی زن در دانشگاهها مینویسد: «در آن زمان [اواخر دهه 1370 و اوایل دهه 1380] برگزاری «روز جهانی زن» در بسیاری از دانشگاهها و فرهنگسراها مرسوم شده بود...»۱۲
کمیسیون زنان دفتر تحکیم وحدت یکی از جمعیتهای همسو با جریان فمینیسم در دانشگاههای ایران است که از ظرفیت مراکز دانشگاهی در پیشبرد اهداف فمینیستی استفاده کرده است. تحریم انتخابات ریاست جمهوری سال 1384 ۱۳، فعالیت مؤثر در کمپین یک میلیون امضا۱۴، صدور بیانیه در 17 مرداد 1387 در اعتراض به لایحه حمایت از خانواده۱۵ از جمله اقدامات کمیسیون زنان دفتر تحکیم وحدت همسو با جریان فمینیسم بود.
* پینوشتها در دفتر نشریه موجود است.