رهبر معظم انقلاب در بیانات روز اول فروردین خود فرمودند: «اولویت امروز ملّت ایران، مسئله اقتصادی است و توجه کنید که اولویت دشمن هم مسئله اقتصادی است؛ یعنی امروز دشمنان جمهوری اسلامی برای اینکه بتوانند اهداف خودشان را در مورد ایران و ایرانی و جمهوری اسلامی محقّق کنند، دنبال راهکارهای اقتصادی، و یا به تعبیر درست‌تر، دنبال ضربه‌زدن اقتصادی به ملّت ایرانند.» درباره این موضوع، با دکتر محمدهادی زاهدی‌وفا، اقتصاددان و عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(علیه‌السلام) به گفت‌وگو نشستیم.
* چرا در یکی و دو دهه اخیر موضوع اقتصاد تا این حد اهمیت یافته و دشمن برای ضربه زدن به ایران، اقتصاد را هدف قرار داده است؟
یک بحث مبنایی وجود دارد که اساساً نظام سلطه با نظام جمهوری اسلامی ایران، هیچ صحنه مشترکی نمی‌توانند داشته باشند. برای اینکه یکی از آرمان‌های اصلی انقلاب این است که منافع کشور برای خود ملت باشد و در دست استعمارگران و استکبارگران نباشد و از آن سو، خصلت و خوی نظام سلطه این است که بتواند بر تمام جهان و از جمله ایران تسلط پیدا کند؛ لذا بنده فکر می‌کنم که غیر از یک دوران کوتاه اول انقلابی که نظام سلطه هنوز به یک استراتژی مشخصی نرسیده بود، در حوزه‌های مختلف با جمهوری اسلامی به نزاع و جنگ و توطئه و فتنه پرداخته است.
فاز اول‌شان این بود که چون نمی‌توانستند آشکارا جلوی حرکت مردم را بگیرند، سعی کردند با مهره‌چینی و نفوذ در داخل در حوزه سیاسی، اهداف خودشان را دنبال کنند. بعد کمی به چهره‌ها و مهره‌های سیاسی آنها که از موضع قدرت حذف می‌شدند، رو آوردند، سپس به بعضی از آشوب‌ها و درگیری‌ها و برخوردهای نظامی و حتی تقویت و تشکیل گروهک‌ها و تحریک قومیت‌ها در مناطق مختلف پرداختند. بعد هم وقتی به نتیجه نرسیدند و این حرکت‌های آنها سرکوب شد، تزی را به‌عنوان تز «مهار دوگانه» به کار بردند.
* دلیل تمرکز چند سال اخیر بر حوزه اقتصاد چیست؟
شاید به دلیل اینکه سایر حوزه‌ها را آزموده و به نتیجه دلخواه نرسیدند. اینها در حوزه سیاسی مشکل پیدا کردند و نتوانستند در اوایل انقلاب پیش بروند. پیش‌بینی آن بود که با ایجاد آشوب و درگیری، زمینه جدایی بین حکومت و مردم را ایجاد کنند، اما تا به امروز که نزدیک به چهار دهه از عمر انقلاب می‌گذرد، هنوز این هدف حاصل نشده است. بعید هم هست که حاصل شود. در حوزه نظامی هم در دوران دفاع مقدس، ایران به توانایی‌هایی رسید که بتواند قدرت بسیج مردمی ایران و توانایی مقابله با دشمن خارجی را به همگان نشان دهد. در حوزه فرهنگی هم نظام سلطه برنامه‌های خودش را دنبال کرده و می‌کند و متقابلاً جمهوری اسلامی ایران هم در حال اجرای برنامه‌های خودش در برابر آنها است.
بنابراین حوزه اقتصادی گزینه‌ای دیگر برای آنها بود. فکر می‌کردند جمهوری اسلامی ایران به دلیل نوع اقتصادی که دارد، ضربه‌پذیر است. می‌دانید که، نوع اقتصادی که جمهوری اسلامی دارد، یک اقتصاد کوچک باز است. باز به این دلیل که حجم تعاملات ما با جهان بین‌الملل به نسبت تولید ناخالص ملی‌مان، حجم چشمگیری است. نفت و گاز و پتروشیمی و تا حدی کالاهای غیر نفتی صادر می‌کنیم و از آن سو نیز واردات گسترده‌ای داریم. بنابراین در حوزه تجارت و حوزه مالی بین‌الملل (یعنی تراکنش‌های بانکی یا مالی)، ترابری بین‌الملل (کشتیرانی، هواپیمایی و...)، واردات برخی از کالاهای اساسی و فرآورده‌های نفتی و... ایران را ضربه‌پذیر دیدند و بر حوزه تهدید اقتصادی تمرکز کردند.
* شما به مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد کشور که در عرصه اقتصادی نقاط آسیب‌پذیرتر است، اشاره کردید، لطفاً کمی بیشتر توضیح دهید؟
جهان امروز جهانی است که در آن، کشورها تعاملات گسترده‌ای با هم دارند. بقای کشورها منوط به این است که بتوانند در حوزه علم و دانش و فناوری و استخدام آن برای اقتصادشان توانمندتر عمل کنند. هر کشوری که بتواند علم و فناوری بالاتری تولید کند و آن را در استخدام خود قرار دهد، قدرت برتر خواهد بود. برتری اروپا نسبت‌به سایر مناطق جهان نیز نتیجه اختراعات و ابداعات علمی بود. اروپا توانست این اختراعات و ابداعات را در صنایع نظامی، اقتصاد و محصولاتش استفاده کرده و آنها را کاربردی کند و چه از نظر نظامی و چه از نظر اقتصادی، قدرت خودش را حفظ کند. ادامه این سلطه برای اروپا، آمریکا یا دولت‌های دیگر منوط به این است که بتوانند این سلطه علمی و فناورانه را حفظ کنند. حالا اگر کشور دیگری مانند جمهوری اسلامی ایران در عرصه جغرافیایی ظهور کند و بگوید ما باید مستقل باشیم و منافع‌مان را با نظام سلطه از دست ندهیم، مهم‌ترین عاملی که نظام سلطه و استکبار سعی بر نابودی آن خواهد داشت، وجوه پیشرفت علمی و به تبع آن اقتصاد مبتنی بر دانش و فناوری است. به همین دلیل نیز در اولین تحمیل‌هایی که دول استکباری بر ایران تحمیل کردند، به دنبال تحریم حوزه علم و فناوری رفتند. پس از آن هم روی مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی‌ای که به نفت وابسته بود، متمرکز شدند. به هر جهت ما وارث اقتصادی هستیم که از دهه ۱۳۴۰ وابستگی آن به بخش نفت گسترش پیدا کرده است.
پس از حوزه نفت و گاز برمی‌گردیم به حوزه‌هایی که یک طرف آن رابطه بین‌المللی داریم، مانند حوزه‌های بانکی و مالی بین‌الملل. اگر شما کالایی را می‌فروشید یا می‌خرید، در واقع یک مبادله پولی و مالی اتفاق می‌افتد. بنابراین اگر جهان یا کشورهای سلطه‌گر بتوانند در این نظام مالی بین‌المللی هم در کار ما اخلال ایجاد کنند، می‌توانند صادرات و واردات‌مان را تهدید کنند. از سویی دیگر موضوع حمل‌و‌نقل (کشتیرانی و هواپیمایی) را هدف گرفتند، چون بالأخره باید کالاها را وارد و صادر کنند. موضوع بیمه هم بر همین اساس مطرح شد، چون برای حمل‌و‌نقل بین‌المللی نیازمند بیمه‌ها هستیم و تحریم بیمه‌ای هم آن بخش مالی تجارت را تهدید می‌کند. همچنین بر کالاهای اساسی‌ای که ایران مجبور است از خارج وارد کند، مانند فرآورده‌های نفتی، کالاهای اساسی و خوراکی و... متمرکز شدند. اینها ارکانی بود که بالاخره برای تحریم به دنبال آن بودند، چون از یک سو هزینه‌اش کم بود و از سوی دیگر، اثرش روی اقتصاد ایران زیاد بود. به این ترتیب ایران را مورد تهدید قرار دادند. یا اشخاص و شرکت‌هایی که مسئولیت این کارها را دارند، در لیست تحریم قرار دادند. اینها مواردی بود که می‌توانست در بُعد بین‌المللی، اقتصاد ایران را تهدید کند.
* در کوتاه‌مدت و بلندمدت چه نسخه‌هایی برای مقاوم‌سازی اقتصاد ایران داریم؟
هر یک از این موضوعاتی که نام بردم، راهکارهای خودش را می‌طلبد و یک برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت را می‌توانیم پیش‌بینی کنیم. مثلاً در کوتاه‌مدت نمی‌توانیم وابستگی به نفت را قطع کنیم، اما به جای اینکه افتخار کنیم که تولید و فروش نفت ما از یک میلیون بشکه به دوونیم میلیون بشکه در بلندمدت رسیده و در حال خام‌فروشی هستیم، افتخار ما باید این باشد که ببینیم چقدر از این نفت را می‌توانیم در کشور به فرآوری بالاتر برسانیم و بعد فرآورده‌ها را صادر کنیم، یا بتوانیم در زنجیره صنعتی کشور بیشتر و بیشتر از آن استفاده کنیم. در حقیقت، آن زمان باید افتخار کنیم، که به جای خام‌فروشی نفت، نفت را به فرآورده‌هایی با قیمت ده‌ها و صدها برابر تبدیل کنیم.
همچنین باید برنامه‌ای تدوین شود و به سمتی برویم که نقشه راهی برای فناوری‌های حوزه نفت و گاز داشته باشیم. ما هنوز مجبور هستیم بسیاری از قطعات مربوط به صنعت نفت، چاه‌ها، انتقال و توزیع را وارد کنیم. پس از آن، باید به این سمت برویم که کاهش صادرات نفت خام داشته باشیم و در پی این باشیم که کالاها و مصنوعات حاصل از نفت را بتوانیم در جهان به فروش برسانیم، به قولی بازارهایش را پیدا کنیم. البته این سلسله مراتب را باید بتوانیم در بلندمدت در کشور ایجاد کنیم.
در حوزه مالی و بین‌الملل، کار یک مقدار سخت‌تر است. به هر جهت یک سوی جهان با نظام‌های تسویه مالی موجود با ما کار می‌کنند، مانند شبکه سوئیفت، شبکه فکس و... ما باید در این فکر باشیم که بتوانیم یک نظام انتقال مالی موازی و مستقل در جهان ایجاد کنیم. همچنین باید با برخی از کشورها سعی کنیم به جای استفاده از ارزهای جهانی مانند دلار و یورو، از ارزهای دوگانه خودمان برای مبادله تجاری بهره بگیریم. باید با برخی از کشورها بتوانیم قراردادهای تجاری مالی دوجانبه امضا کنیم.
همچنین در بلندمدت باید به این سمت برویم که بعضی از فناوری‌های مهم و روز را خودمان در داخل کشور تولید کنیم، چون اگر این توانمندی را داشته باشیم، می‌توانیم به بسیاری از نقاط بلند خوداتکایی و حفظ موازنه قدرت در رابطه تجاری دست پیدا کنیم و از سوی دیگر، موجب کاهش وابستگی به خارج بشویم. در یک جمله، اگر بخواهیم دست‌وپای‌مان بسته نشود، باید بتوانیم یک نظام جایگزین برایش طراحی کنیم.
* راهبرد اقتصادی کشور برای سال ۹۶ چگونه باید باشد؟
ما همچنان باید فکر کنیم، دشمن هر لحظه و هر زمان از این اسلحه علیه ما استفاده می‌کند و خواهد کرد. بنابراین لازم است نقاط تهدید خود را به نقاط قوت تبدیل کنیم. دلیلی ندارد که اگر آنها ضعفی در ما دیدند، دست از آن بردارند. آیا خیرخواه ما هستند، یا دوست دارند که به تعبیر خودشان یک ژاپن دیگری در جهان ظهور کند؟ تازه ژاپن ادعای استقلال و خودکفایی ندارد. آیا آنها حاضرند منافع خودشان را با ما تقسیم کنند؟ یا خیلی ایران را دوست دارند و خیرخواه هستند که بخواهند به ایران هم فضایی در فضای اقتصاد بین‌الملل بدهند تا منافع اقتصادی ما تأمین شود؟
بنابراین آنها از هر ابزاری برای تهدید جمهوری اسلامی ایران بهره خواهند برد، به ویژه از ابزاری که تجربه کرده و دیده‌اند برای‌شان خوب بوده است. پس این مسائلی که در حوزه سیاسی مطرح می‌شود، باطن قضیه را تغییر نداده است و آنها در حوزه اقتصادی به دنبال تهدید ما هستند و این موضوع تابعی از قدرت سیاسی، نظامی و اقتصادی ماست. بنابراین هر چقدر ما ضعیف‌تر باشیم، آنها تهدیدات‌شان بر ما بیشتر تأثیر خواهد داشت و به عکس، هر چقدر در حوزه اقتصاد و در موضوع قدرت منطقه‌ای قوی‌تر باشیم، تهدیدات‌شان کمتر می‌شود.
