حسن فلاح/ «اقتصاد مقاومتی؛ تولید و اشتغال» شعاری بود که رهبر معظم انقلاب اسلامی برای سال ۱۳۹۶ برگزیدند؛ شعاری که نشانگر نگاه راهبردی ایشان به موضوع اقتصاد در جهت پیشرفت است و با پیگیری این راهبرد و تلاشی مجدانه در مسیر آن رونق تولید و کسبوکار میسر خواهد شد. رهبر حکیم انقلاب در ابتدای سال فرمودند برای ساماندهی به اقتصاد کشور تاکنون گامهای بلندی برداشته شده، اما هنوز فاصله زیادی با مقصد مطلوب باقی است. معظمله همچنین فرمودند که اقتصاد مقاومتی عنوانی کلّی است و تولید و اشتغال مجموع نقاطی است که همه باید بر روی آن متمرکز شوند. در این راستا به سراغ دکتر ابراهیم رزاقی استاد دانشگاه و کارشناس اقتصادی رفتیم و با وی به گفتوگو نشستیم.
* آقای دکتر! همانگونه که مستحضرید در سال 96 مجدداً راهبرد اقتصادی برای کشور انتخاب شده است؛ به نظر شما دلیل تمرکز چند سال اخیر رهبر معظم انقلاب بر روی موضوعات اقتصادی، به ویژه اقتصاد مقاومتی چیست؟
من فکر میکنم یکی از دلایل آن برخلاف سیاستهای کلان سیاسی کشور که با یاری کشورهای ستمدیده جهان به الگویی بلامنازع تبدیل شده، این یک نمونه بارز ایستادگی و مقاومت است، اما سیاستهای اقتصادی با مبنا و اتکا به سیاستهای سرمایهداری و لیبرالی که از سه سال پیش اتخاذ شده پیگیری میشود و هیچ توجهی به قانون اساسی ایران نیز ندارد. اصل 43 قانون اساسی میگوید دولت باید برای تمام مردم، کار، مسکن، خوراک، پوشاک، بیمه، درمان، بهداشت و آموزش فراهم کند. حضرت امام(ره) نیز در این باره فرمودند: اقتصاد مربوط به کوخنشینان است و نه کاخنشینان! انقلاب هم انقلاب مربوط به بهبود وضع کوخنشینان است و نه توجه به کاخنشینی و قدرتطلبی. ایشان در ادامه افزودند: اگر خوی کاخنشینی در مسئولین نهادینه شود هیچ امیدی نیست؛ مسئولین باید از کوخنشینان باشند، چون دردهای طبقات پایین را درک میکنند و بهتر میتوانند این مدیریت را عهدهدار شوند. هرچه زمان به دهه سوم فعالیت انقلابی میرسد، بیکاری، فقر و محرومیت و خالی شدن روستا از جمعیت، سیر صعودی به خود میگیرد. با وجود اینکه هزینه این ۳۸ سال فعالیت بنابر ارزش ارز حدود 15000 میلیارد دلار بوده که طبق ضوابط بینالمللی باید 150 میلیون شغل ایجاد کند؛ یعنی هر 10 هزار دلار یک شغل پایدار. ولی الان حدود همه ارقامی که گفته شد به 11، 12 میلیون شغل ایجاد شده میرسد. البته، بخش عمدهای از آن به دلالی و واسطهگری برمیگردد. وقتی که فضا این طوری است در سطح جامعه هم مسائلی اعم از رشد بیکاری، افزایش فقر، خالی شدن روستاها از جمعیت و اینکه تولید در وضعیت نامساعدتری قرار گرفته، مخصوصاً در این دوره چهار ساله، رنگ و لعاب جدیدتری به خود میگیرد. برخلاف بیتفاوتیهای دولت، کسانی که دلسوز انقلاب هستند، آیندهنگری میکنند که اگر این خطر پدید آمده ادامه پیدا کند، امکان حل کردن مسئله بسیار مشکلتر خواهد شد. دیدید که حسن روحانی رئیسجمهور که در ابتدای کار گفته بود 100 روز و در بازه زمانی چهار سال بسیاری از موانع و مشکلات برطرف میشود، الان میگویند 100 سال دیگر هم نمیتوانیم این مشکلات را حل کنیم. راست هم میگویند با این سیاستهای لیبرالی که در این 3۸ سال پیاده شده امکان حل مشکلات اقتصادی، فقر، بیخانمانی و... وجود ندارد. این الگو در سطح جهانی هم که کشورهای سرمایهداری، فقر را به کشورهای دیگر تحمیل میکنند، تحقق پیدا نکرده است، ما که دیگر در این میان قربانی هستیم. از سویی رهبر معظم انقلاب شش، هفت سال محورهایی که برای سال انتخاب میکنند در رأس آن توجه به اقتصاد است. ایشان به جد پیگیری هم میکنند و حتی دومین سال است که حضرت آقا تدبیر کردند به نام اقتصاد مقاومتی، نامگذاری کنند.
رنج کسانی که قربانی وضع موجود اقتصادی هستند برای بسیاری از خانوادههای کشور کاملاً محسوس است. فقر به گونهای است که معاون رئیسجمهور اعلام کردند، دهک ثروتمند کشور سالیانه 60 میلیون تومان هزینههای غیر خوراک دارند، ولی برای دهک فقیر 500 هزار تومان سالیانه است. اختلاف این دو تقریباً 120 برابر است؛ به عبارت بهتر، این اندازه اختلاف طبقاتی برای کشور پدید آمده است. یا مثلاً بیش از 50 درصد درآمد کشور در اختیار دو دهک است؛ در صورتی که پنج، شش دهک درآمدی ایران شاید به 10، 15 درصد هم نرسد و بقیه طبقه متوسط است و نکته مهم اینکه در جمهوری اسلامی ایران، هم بنا به قانون اساسی، هم از نظر اندیشههای حضرت امام(ره) و هم از نظر بنیانهای دینی ما کوخنشینان مطرح هستند و باید وضع آن بهبود پیدا کند، ولی چنین تصویر نامساعدی از خانوادههای کمدرآمد به وجود آمده است که اینها در واقع صاحبان اصلی انقلاب اسلامی هستند.
* چرا در یکی دو دهه اخیر موضوع اقتصاد تا این حد اهمیت پیدا کرده و دشمن برای ضربه زدن به ایران، اقتصاد را هدف قرار داده است؟
اقتصادی که این سالها مدنظر است با اقتصاد گذشته خیلی تفاوت دارد. اقتصاد امروز به رفع و تأمین نیازمندیها توجه جدی دارد. این تأمین نیازها پیش از این از سوی خانوادهها براساس درآمد، تعیین میشد و براساس آنچه در سطح جامعه بنیانهای دینی ترتیب داده بودند؛ سادهزیستی، کمک به دیگران و... وسایل تبلیغاتی که جدید به وجود آمده مثل انواع سریالها، فیلمها، اخبار، رسانهها، شبکههای اجتماعی، تلفن همراه، تبلیغات تلویزیونی و ماهوارهای، خبرهایی که در دانشگاهها نشر میدهند، خانوادههایی که الگوهای زندگی مرفه خود را به رخ دیگران میکشند. قبلاً ثروتمندان سادهزیستی پیشه میکردند و حالا عمدتاً افراد از جنبه معنا دور میشوند و اعتقاد دارند این پوچیها را با توجه به منویات رهبر معظم انقلاب و تکیه بر احادیث و روایات و احترام به مقام اهلبیت عصمت و طهارت(ع) به مرحله معنا و حقیقت برسانند. حالا تحت این عوامل جدید شرایطی به وجود میآید نیازهای ما را در درجه اول غرب و سپس واردکنندگان داخلی، فروشندگان و خانوادههای متمول و ثروتمند تعیین میکنند. در این صورت چه اتفاقی میافتد؟ انسان آرام آرام به طرف خودبینی و خودمحوری حرکت میکند و به فرهنگ غربی جذب میشود. این اقتصاد و امکانات چه به روز کشوری مثل ایران میآورد؛ وقتی فردگرایی مادی رشد میکند، جایی برای دفاع و رفع نیازهای معنوی باقی نمیماند. این تشدید مصرف باعث شد که انسانها مصرفزده شوند؛ در واقع این مصرفگرایی بحران اقتصادی آنها را رقم زد.
* دلیل اصرار رهبر معظم انقلاب بر ساخت و استحکام درونی اقتصاد چیست؟
هر کسی که دلش برای این نظام میسوزد دوست دارد ایستادگی کند و مسائل و معضلات کشور را حل کند. نمونه این توفیقات صنایع دفاع میباشد؛ اگر این بروز توانمندیهای دفاعی با در دستور کار قرار دادن سیاستهای دولت، پیش میرفت کاری از پیش نمیبردند؛ چرا که آنها مدیران جهادی هستند. رهبری گفتند آمریکاییها اقتصاد مقاومتی پیش گرفتند، به این واسطه از انگلیسیها جلوتر حرکت کردند. کشورهای سوسیالیستی هم اقتصاد مقاومتی را در دستور کار خود قرار دادند. سیاستی که بر اساس آن باید تمرکز به درون داشت و نسبت به بیرون بینیاز بود. در این راه باید از مدیران جهادی و کارآمد بهره برد تا منافع درونی صد درصدی حاصل شود. در کشورهای سوسیالیستی با مبانی سوسیالیستی، مقاومت کردند و بیشتر معیارشان جلوگیری از فقر کارگران بود. ولی مبانی فلسفی ما چیست؟ مبانی فلسفی ما قانون اساسی، اندیشههای حضرت امام(ره) و جامه عمل پوشاندن به شعار «ما میتوانیم» است. اصل 44 قانون اساسی میگوید وظیفه دولت این است که صنعتی شدن ایران را تحقق ببخشد. چون بخش خصوصی و تعاونی نمیتوانند کار چندانی را در این راستا انجام دهند. طی این 3۸ سال بر نظام سرمایهداری که به تولید هیچ توجهی ندارد و سرشار از دلالی و واسطهگری است، تأکید کردند. در حالی که میتوانستند به دنبال ثمربخشی باشند، تا سودآوری مثل صنایع دفاع. سود وسیله است و نه هدف، این مجموعه نظری و عملی با الگوی صنایع دفاع و بهرهمندی از وجود آن مدیران جهادی، مورد نظر رهبری هم هست.
* به تازگی عدهای میگویند برای پیشرفت در اقتصاد باید از هزینههای نظامی و تقویت قوای نظامی چشم پوشید! چه رابطهای میان تقویت قوای نظامی و رشد اقتصادی وجود دارد؟
اولین نکته این است که وقتی کشوری مورد تهاجم بیگانه است، اگر نتواند از خودش دفاع کند باید چه کار کند. آیا باید نظر دشمن را تأمین کند؟! ایران به جای کنار آمدن با دشمنان، خط دیگری را انتخاب کرد، خطی که تنها هدف زندگی انسانها، اقتصاد، مصرف، داشتن و... نیست؛ اینها وسیله است. به دیگران کمک کنیم و حافظ نفس خودمان باشیم که در هیچ مبانی سرمایهداری و سوسیالیستی این تکیه بر اصول و قواعد دینی وجود ندارد. اگر این مهم تحقق پیدا کند، هیچگاه غربیها نخواهند توانست ایران را به حیاط خلوت خود تبدیل کنند. بنابراین این نظر درستی نیست که با تسلیم شدن در مقابل آمریکا مسائل اقتصادی حل میشود؛ برای مردمی مثل ایران چنین وضعی قابل قبول نیست. کشورهایی مثل ایران، روسیه، چین و برزیل که بالقوه امکان رقابت با آمریکا را دارند، به دلیل برخورداری از ایدئولوژیهای موفق! محکوم به تجزیه هستند.
* چرا مسیرهای اقتصادی کشور ما دچار آزمون و خطاست؟
مسئولان ما دچار آزمون و خطا نیستند. آزمون و خطا برای کسی است که وقتی آزمون داد اشتباه خودش را جبران کند. مسئولان اقتصادی ما در طول این 3۸ سال، سیاستهای سرمایهداری و لیبرال را اجرا کردند. با وجود اینکه میدیدند به طور مرتب از اهداف تعیین شده دور میشوند و کشور بیش از پیش به نفت، پتروشیمی و صادرات و استفاده از کالاهای خارجی مصرفی وابسته میشود و بحران بیشتری در رکود صنایع به وجود میآید. در این حال فعالیتهای دلالی بیشتر میشود و طبقه اشرافی نیز به لحاظ کمّی و کیفی رشد میکنند. یا آگاهانه یا غیر آگاهانه به این مسیر ادامه دادند و در عین حال به قانون اساسی هم عمل نکردند. پس آزمون و خطا نبوده! آزمون و خطا برای مدیرانی است که اهداف را دنبال میکنند، ولی بالاخره موفق میشوند. مگر ما در صنایع دفاعیمان این کار را نکردیم، آزمون دادیم خطا بود و سپس هنرمندانه و عالمانه اصلاح کردیم.