رضا اشرافي/ از ابتداي سال 2002 كه حزب عدالت و توسعه به همراهي رجب طيب اردوغان قدرت را در تركيه به دست گرفت، چرخش‌هاي ملموس خود را نسبت به دهه‌هاي گذشته نشان داد. از سال 1922 كه امپراتوری عثماني رو به افول گذاشت و تركيه جديد شكل گرفت، هويت سياسي اين كشور بر مبناي تفكرات آتاتورك، غرب‌گرايانه و متمايل به برندگان جنگ جهاني بود. اين نظام سياسي تا سال 2002 در چند نوبت با چرخش‌هاي حداقلي در اختيار اسلام‌گرايان قرار گرفت و همواره با كودتاهاي سياسي ـ نظامي مواجه شد؛ اما از اين سال تاكنون كه حزب عدالت و توسعه قدرت را در دست گرفته، تغييراتي را انجام داده كه كودتا تاكنون بر آن مؤثر نبوده است و به همان نسبت چرخش‌هايي در جوامع هدف سياسي تركيه شكل گرفته است.
مهم‌ترين مسئله اين است كه حزب عدالت و توسعه با گرایش‌های مذهبي، تمركز متني سياسي خود را از اروپا كم كرده و به سمت غرب آسيا، شمال آفريقا و جامعه كلان اسلامي قرار داده است. اين چرخش براي حزب عدالت و توسعه و همچنين شخص اردوغان فرصت‌ها و تهديداتي را ايجاد كرده است كه با تحولات شكل گرفته در منطقه غرب آسيا و همچنين نوع جهت‌گيري‌هاي سياسي اردوغان، كفه تهديدات آن سنگين‌تر شده است.
اردوغان در بحران سوريه و همچنين نوع مواجهه با تحولات عراق به سمتي پيش رفت كه اكنون مجبور به تغييرات و چرخش‌هاي بنيادي در عرصه سياست شده است. تركيه همان‌گونه كه عنوان شد، به شكل سنتي متمايل به غرب و متحدان منطقه‌اي آن بود؛ به گونه‌اي كه تنها عضو مسلمان حاضر در ناتو است؛ اما تفكرات و رويكردهاي اردوغان با گرایش‌های اسلام‌گرايي خاص خود چالش‌هايي را ايجاد كرده كه همراه با تحولات منطقه هم به گونه‌اي با جامعه اسلامي منطقه دچار مشكل شده و هم اينكه تماميت ارضي تركيه را با چالش روبه‌رو كرده است.
تركيه در دوران اردوغان تمايل بسیاری داشت كه رهبري سياسي منطقه را به همراه جامعه تركي حاضر در حوزه قفقاز و اطراف به دست بگيرد. به همين منظور در بسياري از تحليل‌ها اين‌گونه عنوان شد كه در حال احياي عثماني‌گرايي است؛ اما با توجه به اينكه ريشه سياسي ـ اسلامي آن با مبناي اخوان‌المسلميني همراه بود، با برخي از كشورهاي منطقه از جمله سعودي‌ها و مصر كنوني رويارو شد. اين مسئله اگر چه تا كنون پنهان مانده بود؛ اما با رو شدن بحران قطر بيشتر خود را نشان داده است تا جايي كه عربستان سعودي خواهان برچيده شدن پايگاه‌هاي نظامي تركيه از قطر است. با توجه به اينكه عربستان سعودي و مصر متحد سنتي آمریکا هستند و در سال‌هاي اخير سعودي‌ها به شدت به صهيونيست‌ها نزديك شده‌اند، چالش سياسي تركيه با عربستان چالش در برابر غرب به شمار می‌آید.
در اين ميان، بحران سوريه و نوع عملكرد تركيه در قبال آن، به ویژه در حوزه كردها، آنكارا را در برابر آمریکا و اروپا قرار داد. تركيه اردوغاني كه تا چند سال پيش به واسطه موفقيت‌هاي اقتصادي به كشور نوظهور اقتصادي تبدیل شده بود، حال با بحران‌هاي منطقه‌اي در حال عقب‌گرد است. اردوغان حتي در مواردي سياست‌هاي خود را در برابر برخي از كشورهاي منطقه قرار داد كه از مقاومت حمايت مي‌كردند. بنابراين، براي پيش‌برد اهداف خود هم در برابر غرب قرار گرفت و هم از مقاومت در منطقه فاصله آشكار گرفت. در اين زمينه، مخالفت‌هاي آشكار با سوريه قابل توجه است.
اما به هر حال تركيه نتوانسته است اين سياست را دنبال كند؛ چون به كشوري تبديل شده كه از هر سو رانده شده است. نه جايگاه سنتي غرب‌گرايانه را دنبال كرده، نه در حوزه مقاومت جايگاهي دارد و نه اينكه توانسته است براي خود جايگاه رهبري در جامعه اسلامي ايجاد كند. اين مسئله زماني براي آنكارا بغرنج‌تر مي‌شود كه نوع نگاه غرب و متحدان منطقه‌اي آن به جايگاه كردها، تماميت ارضي تركيه را زير سؤال برده است. تركيه در حال حاضر با بخش قابل توجهی از كردها در مرزهاي داخل و اطراف خود در حال درگيري نظامي است و حتي براي كنترل آنها نيروهاي نظامي خود را به كشورهاي همسايه، از جمله سوريه و عراق اعزام مي‌كند.
در چنين شرايطي كه بحث همه‌پرسي اقليم كردستان در عراق جدي‌تر شده، تركيه کاملاً فهميده است كه روش‌هاي پيشين و رويارويي با برخي از همسايگان در حوزه مقاومت کاملاً به ضرر آن تمام شده است؛ به ویژه آنکه غرب در سياست منطقه‌اي خود تركيه را هدف قرار داده است. در چنين شرايطي اردوغان تصميم گرفته است در جهت‌گيري‌هاي سياسي منطقه‌اي خود تغييراتي بدهد تا مبادا با تجزيه كشور مواجه شود و عثماني‌گرايي اردوغان بار ديگر به كوچك‌تر شدن تركيه بینجامد.
از سوی ديگر، اردوغان به اين درك ديرهنگام رسيده است كه با توجه به نوع گرایش‌های سياسي و رويكردهاي منطقه‌اي، روسيه بيش از غرب مي‌تواند تركيه را به اهداف بلندمدت خود، به ویژه در زمينه حفظ تمامیت ارضي برساند. بر اساس اين، ديده مي‌شود كه گام به گام از سياست‌هاي پيشين عقب‌نشيني مي‌كند و به رويكردهاي سياسي خود به روش‌هاي معقولانه باز مي‌گردد. البته گفتنی است، با وجود اين نمي‌توان چندان به چرخش‌هاي سياسي اردوغان اطمينان داشت؛ زیرا به محض باز شدن فضايي جديد اين امكان وجود دارد كه بار ديگر به سمت ديگري غش كند.
