مجتبی برزگر/ طرح تغيير کتابهاي درسي دانشآموزان از چند سال پیش در مقاطع مختلف تحصيلي شروع شده که با توجه به تجربه جديد آن، محتوا و حجم جديد اين کتابها مشکلاتي را براي معلمان، دانشآموزان به همراه داشته است، به طوري که در برخي موارد به اصلاحاتي در سالهاي پس از تغيير منجر شده است؛ تغییراتی که در پی آن برخی از ارزشها هم فراموش شدهاند. در یک مصداق بارز، درس مقاومت و ایثار در پرتو چهره دوستداشتنی نوجوان سالها پیش این سرزمین، شهید فهمیده و خیلی ارزشهای دیگر نیز حذف شده است! همزمان با مهر و آغازین روزهای سال تحصیلی بر آن شدیم تا این موضوع را واکاوی کنیم. با بسیاری از کارشناسان دیگر و حتی وزرای آموزش و پرورش دولتهای گذشته تماس گرفتیم تا در این باره صحبت کنند، اما یا نخواستند، یا مانند خیلی از اتفاقات دیگر در جریان نبودند و یا هراس داشتند از اینکه پای تبیین سند 2030 به میان بیاید، از این رو با دکتر سیدنصرتالله فاضلی معاون سابق سازمان پژوهش کتب درسی و دبیر فعلی شورای هماهنگی و علمی این سازمان و دکتر سعید تقیآبادی از مدیران سابق آموزش و پرورش و کارشناس حوزه آموزش در این باره به گفتوگو نشستیم.
*تهیه و تنظیم کتب درسی تابع چه اصول و اساسنامههایی است؟ و کتب درسی بر اساس چه قوانین و مقررات و چارچوبی تهیه
میشود؟
فاضلی: کتابهای درسی براساس راهنمای برنامههای درسی تدوین میشود و سیاستگذاری کلان آن در سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی تعیین شده است، برای نمونه اینکه دانشآموزان چه علومی را باید بیاموزند در ۱۱ حوزه تصمیمگیری شده است که شامل حوزه زبان و ادبیات فارسی، حکمت و معارف اسلامی، ریاضی، علوم تجربی، علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، آداب و مهارت زندگی و خانواده، فرهنگ و هنر، سلامت و تربیت بدنی، زبانهای خارجی، کار و فناوری، قرآن و عربی است و در این اسناد تلقی از دانشآموز، محیط یادگیری، ارزشیابی و محتوا معین شده و در حوزه یادگیری ۱۱گانه ضرورت اینکه چرا بچهها باید ریاضی و علوم و حوزه دیگر را بخوانند، تبیین شده است؛ برای نمونه از آنجا که کار و اشتغال در آموزههای اسلامی مهم است و جوهر آدمی را شکل میدهد و خداوند انسان بیکار را دشمن میدارد و کار، مشارکت افراد را در زندگی اجتماعی افزایش میدهد، حوزه یادگیری کار و فناوری تعریف شده است، تا دانشآموزان در دوران تحصیل دست کم یک مهارت را یاد بگیرند. افزون بر ضرورت هر حوزه، ساماندهی محتوای مواد و رسانههای آموزشی سیاستگذاری شده که دانشآموزان برای آموختن مهارتهای سطح یک تا سه به سه گروه اول، دوم و سوم برسند.
برای پاسخ به این سیاست کتاب کار و فناوری در دوره ابتدایی و متوسطه اول پیشبینی شد و در دوره دوم متوسطه شاخه فنی و حرفهای و کار و دانش برای تربیت دانشآموزان با مهارتهایی در زمینه صنعت، خدمات، کشاورزی با رشتههای متعدد پیشبینی شده و جداول دروس آنان در شورایعالی آموزش و پرورش مصوب و از سوی رئیسجمهور ابلاغ شد. به طور خلاصه اسناد مرتبط برای تولید مواد و رسانههای آموزشی، از جمله کتابهای درسی اهداف کلی دورههای تحصیلی مبتنی بر ساحتهای ششگانه، سند تحول بنیادین، برنامه درسی ملی و حوزههای تربیت و یادگیری برنامههای درسی است که در یک فرآیند نیازسنجی، تولید محتوا، اعتباربخشی، اجرای آزمایشی و ارزشیابی پایانی کتابهای درسی تألیف و تجدیدنظر میشود.
تقیآبادی: براساس سند تحول بنیادین، برنامه درس ملی تدوین شده است و برای تدوین کتب درسی یک راهنمای برنامه درسی در شورای سازمان پژوهش کتب درسی محسوب میشود که براساس آن مؤلف یا شورای مؤلفان در درس مربوط عمل میکنند.
البته، در 90 درصد موارد، مبنای تألیف ذهنیات مؤلف یا مؤلفان است و برنامهای از شورای سازمان ارائه نمیشود؛ لذا روند مذکور صرفاً روی کاغذ باقی مانده است.
* با توجه به منابعی که اشاره شد، در نهایت چه کسانی درباره محتوای کتب درسی تصمیم میگیرند؟
فاضلی: سیاستگذاری کلان را شورایعالی انقلاب فرهنگی و شورایعالی آموزش و پرورش که سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی و حوزههای یادگیری نمونهای از آن است، صورت میدهند.
در داخل سازمان پژوهش شورای هماهنگی علمی نقش تصویبی و پیشنهادی نسبت به اسناد واسطهای و اسناد ملی را دارد و هر یک از حوزههای یادگیری ۱۱گانه دارای گروه درسی است که نقش برنامهریزی، تألیف و نظارت را با اشراف مدیران کل تألیف ریاست سازمان بر عهده دارد. همه اینها در شناسنامه و صفحه حقوقی کتاب درسی آمده است.
تقیآبادی: با توجه به مراحل پیشبینی شده تهیه محتوای کتب درسی نظاممند است، اما در عمل مؤلف یا مؤلفان برنامه خود را عملیاتی میکنند و روند مذکور تحتالشعاع نظر شخصی مؤلف یا مؤلفان است و آنطور که باید نظارت محتوایی در این بخش صورت نمیگیرد.
*به طور طبیعی و به فراخور زمان و اقتضائات آن برخی از درسها باید تغییر پیدا کند، ولی در سالهای اخیر برخی از درسها مانند درس شهید فهمیده که قهرمان دفاع مقدس ما محسوب میشوند، حذف شده است به نظر شما علت آن چه بوده است؟
فاضلی: یکی از ملاکهای تعیین محتوای کتابهای درسی افزون بر نیاز فرد، جامعه حال و آینده، ترویج و تحکیم ارزشهای اسلام و انقلاب اسلامی و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و مطالبات رهبر معظم انقلاب است. کتابهای کار و فناوری، تحلیل فرهنگی، تفکر و پژوهش، تفکر و سبک زندگی و تفکر و سواد رسانهای در همین راستاست؛ در واقع همه کتابها به تناسب محتوا، فرهنگ ایثار و شهادت را ترویج میکنند؛ برای نمونه کتاب ریاضی در طرح مسئلههای ریاضی و کتاب فارسی در بحث مقاومت و دروس معارف فرهنگ شهادت را تبیین و ترویج میکنند. همه کتابها در گروههای متفاوت به حماسه، جهاد و شهادت توجه دارند. برای نمونه، کتابهای فنی و حرفهای خلاقیت جبهه و جنگ در ساختن پل و امور دیگر را معرفی میکند. درباره درس شهید فهمیده هم باید گفت که این درس حذف نشد؛ بلکه عنوان درس از «رهبر کوچک» به «سرزمینهای سبز» تغییر کرد و متن درس ارتقا یافت. شهید فهمیده با یکی از شهدای کربلا به مثابه یک فعالیت برای پژوهش و تحقیق بچهها طراحی شد؛ اگرچه نباید عنوانش تغییر میکرد.
تقیآبادی: برنامه سند به اصطلاح ملی 2030 که برگرفته از سند توسعه پایدار، مصوبه سند چارچوب عمل پاریس و بیانیه اینچئون کره جنوبی است، باید ضامن جدایی تعالیم دینی از آموزش ملی باشد؛ از این رو طبیعی است که در راستای جهانی کردن آموزش براساس نگاه اومانیستی غرب، حذف مبانی دینی و ارزشی الزامآور شود. با این اوصاف، درس شهید فهمیده از پایه سوم، درس شهید نواب صفوی از پایه نهم و شعر قیصر امینپور حذف میشود.
*اینکه میگویند به دلیل رعایت حقوق کودکان و منع بهکارگیری آنها در صحنههای جنگ و درگیری، درس شهید فهمیده حذف شده، صحت دارد؟
فاضلی: زندگی شهید فهمیده حذف نشده و به شکل دیگری که عرض کردم، حداقل در کتابهای پیامهای آسمانی و آمادگی دفاعی به آن پرداخته میشود.
تقیآبادی: دولت در سال ۹۵ لایحه پروتکل الحاقی کنوانسیون حقوق کودک درباره منع بهکارگیری کودکان در منازعات مسلحانه را به مجلس ارائه کرد که خوشبختانه با روشنگری به موقع از دستور کار صحن علنی مجلس خارج شد. این در حالی است که کمیسیون حقوقی مجلس بدون درنگ این لایحه را برای طرح به صحن ارسال کرده بود. براساس این پروتکل اختیاری متعهد میشویم همه اقدامات لازم برای جلوگیری از بهکارگیری افراد 18 سال به پایین در مناقشات مسلحانه را به کار گیریم و این یعنی حذف بسیج دانشآموزی، آموزش دفاعی مدارس و اردوهای راهیان نور؛ از این رو ارائه این پروتکل آگاهانه یا ناآگاهانه در راستای اهداف غرب از طریق سازمان ملل به منظور تغییر رفتار ایران محسوب میشود.
*مطلب دیگری که عنوان میشود، نگاههای سیاسی در حذف و اضافه دروس است. این مطلب را تأیید میکنید؟
فاضلی: نه خیر، فقط در حد سلیقه و تعیین اولویتها در نوع طراحی موقعیت و تسهیل و تثبیت یادگیری میدانم.
تقیآبادی: حذف مبانی دینی و ارزشی با وجود تذکرات نهادهای نظارتی را نمیتوان ناآگاهانه و اتفاقی فرض کرد؛ از این رو نفوذ فرهنگی شکل گرفته و اقدامات سیاسی در جهت تحقق خواست دشمن تلقی میشود.
*چند درصد از تغییرات کتب درسی با توجه به نیازهای روز دانشآموزان و فضای جامعه اعمال شده است؟
فاضلی: نیازهای دانشآموزان در شایستگیهای پایه به تفکر و تعقل، ایمان و علم و عمل و اخلاق در دورههای عمومی سیاستگذاری شده و نیازها در اهداف کلان و اهداف عملیاتی و در بیانیههای حوزههای یادگیری مشخص شده است. از رویکرد رفتاری به رویکرد فطرتگرایی توحیدی با تلفیق پنج مؤلفه فوق در چهار عرصه ارتباط با خالق خود، خلق و خلقت تعیین شده و میزان قابل توجهی از نیازهای دانشآموزان را ساختار هر علم تعیین میکند؛ برای نمونه ساختار علوم تجربی تعیین میکند که دانشآموزان برای کسب سواد علوم تجربی که امری جهانی است، چه چیزهایی را باید بخواند.
تقیآبادی: نیاز امروز دانشآموزان حیات طیبه اسلامی در جهت زندگی شهروندی براساس مدل حکومت دینی است که متأسفانه جایی در کتب درسی ندارد و روح تربیت اسلامی در مکتب ملاحظه نمیشود. از سویی تغییر رویکرد از حفظ محوری به فکر محوری و آموزش متناسب با بازار کار جامعه مورد توجه قرار نگرفته است؛ بنابراین تغییرات متناسب با نیاز امروز دانشآموزان نیست.
*آیا در سند 2030 مقرراتی وجود دارد که درباره محتوای کتابها هم اعمال نظر کند؛ چه باید باشد و چه نباید باشد، یعنی برای ما تعیین تکلیف کند؟
تقیآبادی: هدف 2030 تغییر نظام فرهنگی جهان براساس نگاه اومانیستی غرب و تحت سیطره بودن افکار به منظور تغییر رفتار است؛ برای نمونه الزام برابری جنسیتی و... .