حسن فلاح/ نگاهی به ماهیت کلیدواژه « اقتصاد امن» اقتصاد امن نشان می‌دهد، این مفهوم بخشی از شروط تحقق «اقتصاد مقاومتی» است. در اقتصادی که امن نباشد و فعالان اقتصادی دائم در معرض تکانه‌های پیش‌بینی‌ناپذیر باشند، مال و حقوق‌شان تعریف و تضمین نشده باشد و با فساد و تقلب و رانت‌خواری مواجه باشند، نه جوششی در دستیابی به فناوری اتفاق می‌افتد و نه تلاش مؤثری برای خلق ثروت از دانش. عجیب نیست که اقتصادهای مرفه مبتنی بر صادرات محصولات دانش‌بنیان، واجد شرایط اقتصاد امن هستند. حُسن کلیدی اقتصاد امن این است که تحقق آن به هزینه‌های هنگفت برای احداث زیرساخت‌ها نیاز ندارد؛ بلکه نیازمند اصلاح رفتارها است. اگر مسئولان اجرایی، قضایی، تقنینی و انتظامی، شرایط اقتصاد امن را محقق کنند، کارآفرینان بالقوه ایرانی به میدان می‌آیند و هم برای کشور، زیرساخت‌های اقتصادی خواهند ساخت و هم با تولید و صادرات محصولات دانش‌بنیان، رفاه و ثروت را نصیب هم‌میهنان خود خواهند کرد. همان‌طور که رهبر معظم انقلاب اسلامی چندی پیش در جمع دانش‌آموختگان دانشگاه امام علی (ع) ارتش از کلیدواژه اقتصاد امن استفاده کردند و گفتند: «اقتصاد کشور باید امن باشد؛ اقتصاد وابسته به نفت ناامن است.این وابستگی اقتصاد به نفت موجب شده که ما در دوران‌های مختلف در زمینه فروش نفت و درآمد حاصل از آن، دغدغه داشته باشیم. تا وقتی اقتصاد کشور از نفت فاصله نگیرد، بنیان صحیح و امنی به وجود نخواهد آمد.»
به منظور تبیین و واکاوی بهتر موضوع اقتصاد امن با دکتر محمدرضا پورابراهیمی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی و دکتر حجت‌الله عبدالملکی، استاد دانشگاه و اقتصاددان هم‌کلام شدیم.
مشروح این گپ و گفت‌ها را در ادامه بخوانید.
* اقتصاد امن را تعریف کنید و محاسن و ویژگی‌های آن را بیان فرمایید.
پورابراهیمی: به نظر می‌رسد، می‌توان کلیدواژه «اقتصاد امن» را با ترجمان به سه موضوع مهم واکاوی کرد: در وهله اول اقتصادی را امن می‌گویند که بتواند در مقابل تحولات پیرامونی کمترین آسیب را از خود بروز داده و بدون توقف به حرکت خود ادامه دهد. اگر اقتصاد کشوری بخواهد اقتصاد سالم و امن باشد و مسیر خویش را استمرار بخشد، باید بتواند در مقابل تکانه‌های ناشی از اقدامات خصمانه دشمن در حوزه اقتصادی کمترین تأثیر را بپذیرد. نکته دوم آثار و پیامدهای ناشی از تحولات اقتصادی در جهان است که نشان‌دهنده شرایط رکود و رونق اقتصادی است؛ مانند کاهش قیمت نفت، یعنی به تعبیری قیمت جهانی نفت دستکاری می‌شود، فارغ از اینکه رکود شرایط خاص خود را دارد و اثر آن در اقتصاد ایران سبب می‌شود درآمدهای جامعه را کاهش دهد. پس دومین عاملی که باید مسئولان برای مدیریت آن چاره‌ای بیندیشند، ناشی از تأثیراتی است که با ناحیه متغیرهای کلان اقتصادی در جهان و منطقه ارتباط مستقیم دارد. سومین موضوع بحث مسائل مرتبط با حوزه مسائل طبیعی مانند خشکسالی و طوفان‌ها است که اینها هم عواملی غیرارادی هستند.اگر بتوانیم در این سه موضوع اتفاقات اقتصادی را مدیریت کنیم، به اصل مفهوم اقتصاد امن دست پیدا کرده‌ایم؛ زیرا اقتصاد امن اقتصادی است که بتواند روی پای خودش بایستد.
عبدالملکی: امام خامنه‌ای در حال نظام‌سازی و طراحی حکومت و جامعه دینی هستند. در این جریان بخش‌های مختلف نظام را طراحی کرده و بر پایه یک‌سری قوانین و اصطلاحات آن را انشا می‌کنند. معظم‌له در حوزه اقتصاد در همان سال‌های 68 و 69 کلیدواژه‌هایی را مطرح می‌کردند که در کنار هم یک مفهوم کلی از نظام اقتصادی اسلامی برای کشور ما ترسیم می‌کرد. ایشان از سال 89 به بعد کلیدواژه اقتصاد مقاومتی را مطرح کردند که در واقع نقطه عطف معاصر نظام اقتصاد اسلامی است که متناسب با شرایط طبیعی کشور هم می‌تواند جلوی چالش‌ها را بگیرد و هم می‌تواند زمینه رشد و شکوفایی اقتصاد کشور را فراهم کند. اصطلاح اقتصاد امن که رهبری بیان می‌کنند، در چارچوب همین نظام‌سازی اقتصادی است که برای کشور مبتنی بر مکتب اقتصادی اسلام و به اصطلاح در چارچوب اقتصاد مقاومتی قرار می‌گیرد. به نوعی می‌توان گفت، اقتصاد امن در رأس مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی قرار دارد، چراکه وابستگی نداشتن به نفت و خارج و اتکا به منابع داخلی در اقتصاد مقاومتی هم مطرح می‌شود.
*اقتصاد امن و اقتصاد مقاومتی چه رابطه‌ای با هم دارند؟
پورابراهیمی: اقتصاد امن کلیدواژه یا برآمده از کل جریان سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است؛ یعنی اگر ما سیاست‌های اقتصاد مقاومتی را به طور کامل اجرا کنیم و ماده‌های سیاست‌های ابلاغی رهبر معظم انقلاب را درنظر بگیریم، به اقتصاد مقاومتی می‌رسیم. مروری بر فلسفه ابلاغی سیاست‌های اقتصاد مقاومتی از سوی رهبر معظم انقلاب نشان می‌دهد، سیاست باید مسیری را طی کند که در مقابل تکانه‌‌ها کمترین واکنش را نشان بدهد؛ از این رو اقتصاد امن یعنی اقتصادی که نتیجه اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی به صورت جامع و کامل باشد.
عبدالملکی: اقتصاد امن در چارچوب و در امتداد اقتصاد مقاومتی است. شاید بتوانیم به نوعی بگوییم اقتصاد امن اصطلاح و تعریفی دیگر برای اقتصاد مقاومتی است. رهبر معظم انقلاب یکی از جنبه‌های متفاوت اقتصاد مقاومتی را مطرح کردند؛ یعنی اگر از زاویه‌ای دیگر به یک اقتصاد مقاوم نگاه کنیم، به امنیت اقتصادی می‌رسیم. البته این امنیت اقتصادی برای مردم و جامعه ملموس و مشهود است.
*مسئولان و دستگاه‌های مختلف نظام در سه قوه اجرایی، تقنینی و قضایی چه وظایفی در ایجاد اقتصاد امن دارند؟
پورابراهیمی: همه ارکان نظام در تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی وظایف مشخصی دارند. اگر بخواهیم این وظایف و مسئولیت‌ها را احصا کنیم، باید قاعدتاً به بند بند دستورهای رهبر معظم انقلاب در اقتصاد مقاومتی مراجعه کنیم. در قوه مجریه که بیشترین سهم را در اقتصاد مقاومتی به خودش اختصاص می‌دهد، این انتظار وجود دارد که در ارتباط با این محورها برنامه‌ریزی کرده و کار عملیاتی انجام دهد و بتواند در مقابل شاخص‌ها دقیقاً مشخص کند از کجا شروع کرده و به کجا رسیده است. یکی از تکالیف مهم اقتصاد مقاومتی، کاهش سهم دولت از اقتصاد است که به نظر من نقطه چالش امروز کشور ما همین موضوع است. به یقین باید قوه مجریه مسیر خودش را برای کاهش سهم دولت از اقتصاد کشور براساس یک‌سری از معیارها چه کاهش سهم دولت به شکل مستقیم از طریق شرکت‌های دولتی و ادارات و چه به شکل غیرمستقیم از طریق دورزدن سیاست‌های اصل 44 قانون اساسی بکاهد. بحث دوم هم جایگاهی مانند مجلس است که مأموریت‌های خودش را در زمینه اصلاح قوانین و حذف قوانین مزاحم و نظارت‌های جدی در اجرای قوانین و مقررات سیاست‌های اقتصاد مقاومتی برعهده دارد. حوزه‌های فرهنگ‌سازی هم که ارکان خارج از قوه مجریه را شامل می‌شود، نمونه‌هایی از این دست است. به نظر من، اجرای بند بند این سیاست‌های ابلاغی وظیفه همه ارکان و مجموعه‌ها است.
عبدالملکی: در این موضوع همانند اقتصاد مقاومتی همه ارکان جامعه از حاکمیت گرفته تا نخبگان و آحاد مردم نقش دارند. مؤلفه‌های اصلی اقتصاد امن و مقاوم وقتی شناخته می‌شوند که همه تکلیف خودشان را بدانند. در چارچوب مؤلفه‌ها به نحوی رفتار کنند که به اصطلاح این امنیت اقتصادی محقق شود. برای نمونه، یکی از مؤلفه‌هایی که خود امام خامنه‌ای هم روی آن تأکید دارند، مؤلفه وابستگی نداشتن به نفت خام است. در این راستا، مسئولان در دستگاه‌های مختلف نسبت به آن مسئولیت دارند. بخش زیادی از این مسئولیت شاید متوجه دستگاه نفت کشور بشود که تلاش می‌کنند فروش فرآورده‌ها یا مشتقات نفتی را به عرضه نفت خام ترجیح دهند. همچنین، تلاش کنند محصولات نفتی، گازی و منابع انرژی‌زا را بیش از پیش توسعه بدهند. حالا متناسب با این موضوع از آنجایی که اشراف بر علم و فناوری پیشرفته، ضرورت دارد، باید از دستگاه‌هایی، همچون معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور و وزارت صنعت کمک بگیریم. از سوی دیگر، دستگاه اقتصادی کشور و سازمان امور مالیاتی باید نظاماتی را ساماندهی کنند تا جلوی فرار مالیاتی گرفته شود. تا اثر کاهش فروش نفت خام برای بودجه دولت اتفاق نیفتد. اگر بپذیریم یکی از مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی وابستگی نداشتن به کشورهای خارجی و تأمین کالاهای اساسی است، طبیعتاً بخش کشاورزی کشور مسئولیت پیدا می‌کند تا به حوزه تأمین کالاهای اساسی بنابر نیازمندی‌های کشور دست یابیم.
*مشخصاً از بین قوا، کلید اقتصاد امن در دست کدام است؟
پورابراهیمی: قاعدتاً قوه مجریه مهم‌ترین و تأثیرگذارترین رکنی است که در میان قوا مسئولیت دارند؛ چرا که تصمیم‌سازی، کارهای عملیاتی و اجرایی جزء اتفاقات طبیعی دولت است.
عبدالملکی: در همه شئونات اجتماعی و حاکمیتی 90 درصد جریان‌ها در اختیار دولت‌هاست. قوه مجریه اختیارات زیادی در تعاملات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دارد و هرجا به قانون‌گذاری و مجوز نیاز باشد، می‌تواند از طریق ارائه لایحه اقدام کند و مجوزهای لازم را بگیرد. در حوزه اقتصاد امن بیشترین مسئولیت برعهده دولت‌هاست.
*در پایان بفرمایید بخش مردمی می‌تواند چه نقشی در این حوزه ایفا کند؟
پورابراهیمی: بخش مردمی قاعدتاً یکی از موضوعات اساسی ماست؛ یعنی اگر موفقیت‌های نظام جمهوری اسلامی را از ابتدای انقلاب اسلامی تبیین کنیم، هیچ جا موفقیت برای جمهوری اسلامی رقم نخورده مگر اینکه عقبه آن تصمیم، مردم قرار داشتند؛ چه در ایام پیروزی انقلاب، چه در هشت سال دفاع مقدس و چه در دیگر مقاطع مختلف. به این ترتیب، یکی از عوامل مؤثر در موفقیت ما این است که مردم احساس کنند اجرای اصلی در اقتصاد مقاومتی بر دوش آنهاست. از موضوعات مهم این است که مردم با استفاده از کالاهای داخلی و استفاده نکردن از کالاهای قاچاق و خارجی، اصلاح الگوی مصرف، جلوگیری از اسراف در جامعه و رفتن به سمت کاهش بهای تمام شده و افزایش بهره‌وری فارغ از قوه مجریه، مقننه و دیگر دستگاه‌های اجرایی، نقش‌آفرینی جدی و تعیین‌کننده‌ای داشته باشند. به نظر من، به میدان آمدن مردم ما را زودتر به تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی می‌رساند.
عبدالملکی: دولت قرار است برنامه‌ریزی کند؛ اما بیشتر فعالیت‌ها به کمک و پشتیبانی مردم انجام می‌شود. البته درست است که بیشترین مسئولیت برعهده دولت‌هاست؛ اما مردم هم با افزایش تولید و ارتقای زمینه‌های علمی و فناوری باید نقش‌آفرینی کنند. اگر این اتفاقات بیفتد، به یقین زمینه اقتصاد امن و اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی نیز فراهم می‌شود.
