تاریخچه و مبانی فکری شکلگیری جریان فمینیسم در دوران مشروطه و چگونگی عملکرد آن در دورههای مختلف مشروطه بررسی شد. از این شماره با روند فعالیت فمینیستها در دوره پهلویها آشنا خواهیم شد.
از حمایت پنهان
تا فمینیسم دولتی
جریان فمینیسم در اوایل سلطنت رضاخان تا پیش از تأسیس کانون بانوان به همان شیوه دوران مشروطه، البته با حمایتهای پنهانی حکومت رضاخان فعالیت میکرد. در واقع، رضاخان در اوایل سلطنت خود معتقد بود، هنوز زمان ایجاد اصلاحات در زمینههای مختلف اجتماعی، به ویژه در زمینه مسائل زنان فرا نرسیده است؛ به همین دلیل از جریان فمینیسم حمایت علنی نمیکرد؛ ولی به صورت پنهانی ضمن تشویق فعالان آن جریان، از آنها میخواست که فعالیتهای خود را با احتیاط پیگیری کنند.(۱)
پری شیخالاسلامی در کتاب خود اذعان کرده است: «کودتای 1299(1920م) زنان ایران را به جنبوجوش فراوان واداشت. با اینکه اعلیحضرت رضا شاه فقید تا چهار سال پس از رسیدن به سلطنت سعی میکرد نیت خود را در آزادی بانوان مخفی نگه دارند، در عین حال در خفا زنانی را که طالب آزادی و مبارزه با اوضاع و احوال و قوانین و عرف و عادات به خصوص مقررات مذهبی بودند، برای تلاش در راه آزادی و پیشرفت تشویق میکردند.»(۲)
اما پس از تشکیل کانون بانوان به دستور رضاخان، جمعیتهای فمینیستیِ فعال منحل شدند و زیر چتر حمایتی و نظارتی دولت رضاخان در قالب کانون بانوان به فعالیت پرداختند. به بیان دیگر، در این دوره با شکلگیری فمینیسم دولتی روبهرو هستیم.
توجه رضاخان به مسئله زنان با توجه به سیاستهای تجددگرایانه وی، ابزاری در راستای مدرنیزه کردن ایران، به ویژه در عرصه فرهنگی و در چارچوب سلطنت دیکتاتوری بود. به عبارت دیگر، در این دوره، جریان فمینیسم به واسطه اقدامات شبهمدرنیستی رضاخان، با وجود پیشرفت نکردن در عرصه آزادیهای سیاسی، مانند حق رأی و آزادی بیان، در دیگر عرصهها، یعنی حوزه اقتصادی و فرهنگی تغییرات قابلتوجهی در زمینه زنان داشته است. گسترش فرصتهای آموزشی به سبک غربی برای زنان، اعمال تغییرات حقوقی در موضوع ازدواج و طلاق و نیز اجرای قانون کشف حجاب اجباری، از جمله اقدامات فرهنگی جریان فمینیسم دولتی در ایران دوره پهلوی اول به شمار میآید. ورود زنان به کارخانهها و ادارات دولتی نیز از جمله اقدامات اقتصادی جریان فمینیسم در دوران رضاخان است.
میتوان گفت، جریان فمینیسم در این دوره با چشمپوشی اجباری از برخی خواستههای آزادیخواهانه و برابریطلبانه خود، به ویژه در عرصه سیاسی و دلخوش کردن به اقدامات گزینشی رضاخان در حوزه فرهنگی و اقتصادی، رشدی ناموزون و کاریکاتوری داشته است. به عبارت دیگر، جریان فمینیسم در دوره پهلوی اول به دلایل مختلفی، از جمله همسویی اهداف تجددگرایانه رضاخان با برخی اهداف آن جریان، نزدیکی به قدرت در جهت تحقق آن اهداف در میان زنان و به وجود آمدن محدودیتهایی برای آن جریان به دلیل ماهیت تمامیتخواه و دیکتاتوری رضاخان، مجبور به از دست دادن استقلال در عملکرد خود شد و بسیاری از فعالان آن جریان، به ویژه فعالان لیبرال، جذب سیاستهای فرهنگی رضاخان در رابطه با زنان شدند.
ساناساریان، از فمینیستهای اواخر دوران پهلوی دوم و دوران پس از انقلاب اسلامی، در اینباره نوشته است: «هرچند جنبش زنان در حاکمیت رضاشاه به تدریج افول کرد، اما اقدامات دولتی مثبت نیز به نفع زنان اتفاق افتاد؛ این اقدامات تا حدودی سبب حمایت برخی فمینیستها از رژیم جدید شد.»(۳)
جریان فمینیسم در دوره پهلوی اول با تأسیس انجمنها و روزنامههای زنانه، که مهمترین آن کانون بانوان بود، نمود پیدا کرد. طرح خواستههای جنسیتی آزادیخواهانه و برابریخواهانه در جامعه، به ویژه مطالبه برابری در فرصتهای آموزشی برای زنان و دختران در مدارس جدید و دانشگاه، مطالبه رهایی از قیود دینی به ویژه حجاب در جهت رسیدن زنان به آزادی و برخورداری از فرصتهای اجتماعی برابر، مطالبه ایجاد تغییرات برابریخواهانه در مسائل خانواده، صورت دومِ نمود جریان فمینیسم در دوره پهلوی اول بود.
گرایشهای فمینیستی
جریان فمینیسم در دوره پهلوی اول به طور کلی دو گرایش لیبرالیستی و سوسیالیستی دارد.
۱ـ گرایش سوسیالیستی و مارکسیستی؛ جمعیت نسوان وطنخواه از جمله انجمنهای فمینیستی برجسته و فعال در دوره رضاخان است که گرایش چپ و سوسیالیستی دارد.(۴) برخی، این جمعیت را انجمنی رادیکال معرفی کردهاند.(۵) انجمن بیداری زنان نیز یکی دیگر از جمعیتهای فمینیستی با گرایش مارکسیستی در دوره پهلوی اول است.(۶) انجمن زنان وطنپرست نیز از جمله انجمنهای سوسیالیستی در این دوره است که حزب سوسیالیست ایران آن را ایجاد کرد و بر آموزش زنان تأکید دارد.(۷)
۲ـ گرایش لیبرالیستی؛ کانون بانوان مهمترین جمعیت فمینیستی برجسته و فعال در دوره پهلوی اول است که گرایش لیبرالیستی و غربگرایانه دارد.(۸) مجمع انقلابی نسوان نیز یکی دیگر از جمعیتهای فمینیستی با گرایش لیبرالی در این دوره است. این جمعیت بهمنزله انجمنی افراطی و رادیکال نیز معرفی شده است.(۹)
گروهها و طیفهای وابسته
در ابتدای دوره پهلوی اول، انجمنهای فمینیستی متعددی به طور مستقل در حوزه مسائل زنان فعالیت داشتند. این انجمنها رفتهرفته پس از آشکار شدن خوی استبدادی رضاخان در راستای سیاستهای فرهنگی تجددگرایانه رژیم وی، یکی پس از دیگری برچیده شدند. انجمن نسوان وطنخواه آخرین انجمن مستقل فمینیستی در این دوره به شمار میآید که در سال 1311 منحل شد.(۱۰) پس از مدتی در سال 1314 به دستور رضاخان و با همکاری برخی زنان فمینیست فعال در حقوق زنان، از جمله صدیقه دولتآبادی انجمنی جدید با عنوان کانون بانوان ایران تأسیس شد. اگرچه کانون بانوان به دلیل وابسته بودن به سیاستهای رژیم پهلوی نمیتوانست به طور مستقل عمل کرده و تمام خواستههای برابریخواهانه وآزادیطلبانه جریان فمینیسم را برآورده کند، با وجود این، ظرفیتی را فراهم میکرد تا این جریان بتواند به بخشی از اهداف خود، به ویژه در حوزه فرهنگی جامه عمل بپوشاند. بنابراین، دولتی شدن جریان فمینیسم در دوره پهلوی اول در واقع، چتر امنیتی را برای ادامه فعالیتهای آن جریان در ایران فراهم کرد. در این مطلب و شماره آینده، با برخی از مهمترین انجمنهای فمینیستی دوران پهلوی اول آشنا خواهیم شد.
۱ـ مجمع انقلابی نسوان
مجمع انقلابی نسوان، یکی از فعالترین انجمنهای فمینیستی در دوران پهلوی اول است که زندخت شیرازی در سال 1306، آن را در شهر شیراز تأسیس کرد. زندخت از مروجان و طرفداران بیحجابی در ایران بود.(۱۱) شیخالاسلامی در کتاب خود، مواردی از قبیل به دست آوردن آزادی زنان، مبارزه با حجاب و به دست آوردن حقوق مساوی با مردان را به منزله برخی از اهداف مرامنامه مجمع انقلابی نسوان معرفی میکند(۱۲) طلعت بصاری نیز در کتاب خود با عنوان «زندخت: پیشاهنگ نهضت آزادی بانوان ایران» به موارد بیشتری از اهداف مرامنامه آن انجمن اشاره میکند.(۱۳)
مجمع انقلابی نسوان که بعدها به نهضت نسوان تغییر نام داد،(۱۴) سرانجام به دلیل اعتراضات مردمی نسبت به برخی مواضع و اقدامات خلاف اسلام، به ویژه در جهت ترویج بیحجابی زنان، بعد از نُه ماه از سوی حکومت وقت منحل شد.(۱۵)
نکتهای که درباره مجمع انقلابی نسوان باید گفته شود، این است که با وجود اینکه مرامنامه این مجمع بر «مقدس شمردن اصول و فروع دین اسلام» اشاره دارد، اما عملکرد خلاف اسلام این مجمع مانند ترویج بیحجابی، مهمترین علت انحلال آن معرفی شده است.
2ـ مجمع کشف حجاب
مجمع کشف حجاب، از جمله انجمنهای همسو با جریان فمینیسم به شمار میآید که میرزا ابوالقاسم آزاد از روشنفکران دوران پهلوی آن را در تهران تأسیس کرد.(۱۶) همانطور که از نام این انجمن پیداست، کشف حجاب و ترویج بیحجابی میان زنان از جمله مهمترین اهداف آن است. روزنامه «دیلی تلگراف» در یکی از شمارههای خود ضمن اشاره به اینکه زنان در مجمع کشف حجاب بدون حجاب در کنار مردان حاضر میشدند، مدیر آن انجمن را شخصی معرفی میکند که به آزادی زنان علاقۀ زیادی دارد.(۱۷)
* منابع در دفتر نشریه موجود است