روابط نوین هند و آمریکا: بنیادها و ویژگی‌ها

دکتر سید محمد کاظم سجادپور
سفر هیلاری کلینتون وزیر امور خارجه آمریکا به هند در روزهای پایانی تیر 1388، کثرت دیدارها و ملاقات‌های رسمی و غیررسمی او در این سفر، توافق‌های گوناگونی که در این سفر در زمینه همکاری دوجانبه، از جمله همکاری نظامی صورت گرفت و همچنین اختلافات موجود مخصوصاً در حوزه محیط‌زیست، این پرسش را به میان می‌آورد که روابط هند و آمریکا چه مسیری را طی کرده است، به کدامین جهت حرکت می‌کند و معنا و مفهوم بین‌المللی تعاملات نوین هند و آمریکا چیست؟
در دوران جنگ سرد و نظام متصلب بین‌المللی آن زمان، روابط هند و آمریکا نیز تابعی از مناسبات استراتژیک آن دوره بود. هند جزو اقمار شوروی نبود، ولی بین دو قطب، روابط گرم‌تری با مسکو داشت و روابط محترمانه و رسمی خود با واشنگتن را نیز حفظ می‌کرد. تأمین امنیت هند در مارپیچ تحولات استراتژیک جنگ سرد، روندی ساده نبود و پیچیدگی‌های این روند، رابطه‌ای حساب شده با واشنگتن را می‌طلبید، اما فروپاشی نظام دوقطبی، باعث دگرگونی در نگرش‌های آمریکا و هند به یکدیگر شد.همانگونه که «شریان ساموئل» Cherian Samuel در مقاله خود با عنوان «هند، اسرائیل و عنصر آمریکا» در کتاب «روابط اسرائیل و آمریکا در دوران جدید» به ویراستاری «ایتان گیبوا» Eytan Giboa نشان می‌دهد، هندی‌ها بعد از جنگ سرد به ارزیابی شرایط جهانی و نقش خود پرداختند. در این میان تصمیم گرفتند که روابط خود را با آمریکا بهبود بخشند و در این راستا، برقراری رابطه با اسرائیل را نیز با دید مثبت برای تأثیرگذاری بر روابط خود با واشنگتن نگریستند. بنا به نظر او، ارزیابی هندی‌ها از تهدیدها و فرصت‌های استراتژیک نظام بین‌المللی بعد از جنگ سرد این بود که شرایط دگرگون شده است و هند باید سمت و سوی نوینی در گرایش‌های بین‌المللی خود بیابد.
باید در نظر داشت که در دوره حکومت بیل کلینتون (1992ـ 2000) نگرش واشنگتن به هند دستخوش تغییر شد. تا قبل از آن در منازعات بین هند و پاکستان که چهار جنگ خونین را در بر می‌گیرد، آمریکا در عین حفظ تعادل استراتژیک، به پاکستان تمایل داشت، ولی در دوره کلینتون، گرایش به هند (Tilt Toward India) به مرور به سیاست محوری واشنگتن تبدیل شد و آمریکایی‌ها به مرور وزنه و اهمیت بیشتری به هند در مقابل سنت جانبداری از پاکستان دارند. نقش حلقه دوستداران هند در کابینه‌های اول و دوم بیل کلینتون در این زمینه جدی است. در دوره جرج دبلیو بوش (2000 تا 2008)، سیاست کلینتونی گرایش به هند ادامه یافت و با برآمدن اوباما، این تعاملات در حال اوجگیری است.در این میان، عوامل و متغیرهای گوناگونی در تقویت و تحکیم روابط هند و آمریکا، علاوه بر آنچه ذکر شد، نقش ایفا کردند که در سطح خرد، نقش آمریکایی‌های هندتبار در داخل آمریکا و در سطح کلان، تکان جدی اقتصادی هند و پرش بین‌المللی آن، قابل توجه است. آمریکایی‌های هندی‌تبار، اگر موفق‌ترین اقلیت آمریکا نباشند، از موفق‌ترین اقلیت‌ها هستند که در دهه‌های پایانی قرن بیستم در کانون‌های اقتصادی، علمی و حتی سیاسی آمریکا رشد کردند و درخشیدند. آنها در عین آمریکایی بودن، تعلق خاطر خاصی به هند دارند و در جهت توسعه مناسبات هند و آمریکا تلاش می‌کنند.
سیاست‌های کلان اقتصادی هند در دو دهه گذشته که در مرحله اول، مرهون تلاش متفکرین و اقتصاددان‌های هندی است، به خروج حدود 400 میلیون هندی از خط فقر انجامید. یکی از این اقتصاددان‌ها، آقای «مان موهان سینگ» نخست‌وزیر فعلی و وزیر اقتصاد پیشین است. بی‌جهت نیست که پرفسور «پنتال» Pental رئیس دانشگاه دهلی‌نو در 20 ژوئیه 2009 (29/4/88) در خوش‌آمدگویی به هیلاری کلینتون که برای ایراد نطق مهمی در خصوص روابط هند و آمریکا به آن دانشگاه رفته بود، در معرفی افتخارات دانشگاه دهلی‌نو، به فارغ‌التحصیلان برجسته خود از جمله به آقای سینگ اشاره می‌کند. علیرغم چالش‌های گوناگون اقتصادی و اجتماعی، هند در دو دهه گذشته، جایگاه بین‌المللی مهم‌تری هم نسبت به گذشته خود و هم در مقایسه با بازیگران همطراز خود یافته است. همانگونه که در نطق کلیدی هیلاری کلینتون در شورای روابط خارجی آمریکا در 15 ژوئیه 2009 (24/4/88) منعکس است، آمریکا هند را به عنوان بازیگری جهانی مورد شناسایی قرار داده و خواهان نقش بیشتری برای دهلی نو در شکل دادن به دستورالعمل‌های جهانی است.
اما آنچه که گفته شد، به معنای آن نیست که هند، استقلال عمل خود را فراموش کرده است. در همین سفر، هندی‌ها درخواست هیلاری کلینتون را برای تعهد هند به کاهش گازهای گلخانه‌ای، به صراحت رد کردند و شرایط هند را با سایرین در این خصوص، متفاوت دانستند.هند پیوسته سرزمین پیچیدگی‌ها بوده است. «ماریا میزرا» Maria Misra هندشناس دانشگاه آکسفورد در کتاب جدید الانتشار خود «معبد پرازدحام ویشنا: هند از زمان شورش بزرگ» به تناقض‌ها و پیچیدگی‌های جامعه هند که به طور همزمان، هم به ارزش‌های دمکراتیک پایبند است و هم عناصری از فرهنگ طبقاتی و نظام کاستی را در بر دارد، می‌پردازد. باید گفت که این پیچیدگی‌ها و تناقضات، فقط مربوط به مناسبات درونی جامعه هند نیست، شاید بتوان حوزه مناسبات خارجی و روابط هند و آمریکا را نیز از این زاویه نگریست.