روحانیونی که «امیرالحاج» شدند

حامد طبیبی
«امیرالحاج» یا به تعبیر رسمی، نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت و سرپرست حجاج ایرانی جایگاهی است که اگرچه در معادلات قدرت در ساختار رسمی به ظاهر اثرگذار نیست اما نیم نگاهی به وزن سیاسی چهره های شاخصی که از ابتدای انقلاب تا به امروز بر کرسی آن جلوس کرده اند نشان می دهد که این سمت دارای نفوذ غیرقابل انکار است؛ منصبی که از مرد حاضر در آن چهره یی سیاسی، مذهبی و تا حدودی دیپلماتیک ارائه داده و در موسم حج ماموریت مهمی را در میان میلیون ها مسلمان از سراسر جهان عهده دار است.
اگرچه سازمان حج و زیارت به عنوان زیرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد عمل می کند و متولی دولتی اعزام زائران عمره مفرده و تمتع به عربستان را عهده دار است اما آنهایی که ساختار این حوزه را می شناسند نقش امیرالحاج در سیاستگذاری ها را به مراتب موثرتر ارزیابی می کنند. یکی از طبقات ساختمان زیبای سازمان حج و زیارت در خیابان آزادی تهران در اختیار «بعثه» رهبری است. و این بخش با معاونت های مختلف در حوزه های بین الملل، اطلاع رسانی و روحانیون در زمینه حج به فعالیت می پردازد. دفاتر سرپرستی حجاج در مکه و مدینه نیز با عنوان «بعثه» شناخته شده و سرپرست حجاج ایرانی خصوصاً در ایام ذی حجه نقش محوری را در آن ایفا می کند.
شاید بر همین اساس و بر پایه این نقش تعریف شده است که یکی از اعضای شورای عالی مجمع تقریب مذاهب اسلامی در گفت وگو با پایگاه اطلاع رسانی حج، این گونه به تحلیل وظایف این نهاد می پردازد؛ «بعثه مقام معظم رهبری نهادی بین المللی است؛ فرض بر این است که این نهاد در همه طول سال و به خصوص موسم حج می خواهد بخشی از ارتباطات معنوی مقام معظم رهبری با امت اسلامی را سازماندهی کند؛ بعثه یک نهاد کشوری و محدود و محصور به ایران اسلامی نیست.»
آیت الله محسن اراکی از مدرسین حوزه علمیه قم در عین حال به 20 سال مدیریت آیت الله ری شهری در بعثه نمره «خوب» داده و بر بازتعریف فعالیت های این نهاد تاکید کرده است؛ «ارتباطات بعثه مقام معظم رهبری از حیث زمان و مکان نباید محدود به دوره حج و مشاعر مقدسه باشد. نهاد بعثه باید در طول سال با همه ملت های مسلمان و به خصوص علما و رهبران دینی و اجتماعی و فرهنگی آنها رابطه داشته باشد. بعثه مقام معظم رهبری در زمینه عملیاتی بسیار موفق عمل کرده است و حال وقت آن است که در زمینه ارتباطات به خصوص با نهادها و شخصیت های مرجع و موثر در عالم اسلامی قوی تر عمل شود.»
اینچنین است که علاوه بر نقش داخلی، روابط خارجی که در سازمان هایی مانند مجمع جهانی اهل بیت و مجمع تقریب مذاهب نیز در حال پیگیری است امیرالحاج را ناگزیر به دانستن حدودی از بایدها و نباید های دیپلماسی می کند چه اینکه کم نیستند تحلیلگرانی که با نظر به آنچه در چهار سال گذشته در حوزه روابط دستگاه رسمی دیپلماسی با کشورهایی مانند عربستان سعودی رخ داده، موضوع حج و نحوه مواجهه با زائران ایرانی در فرودگاه های این کشور صاحب نفوذ در جهان عرب را موضوعی سیاسی و دیپلماتیک ارزیابی می کنند.
با توجه به تعدد و گستردگی کشورهای اسلامی که بخش عمده یی از آنها در حوزه عربی تعریف شده و روابط ایران نیز با آنها خصوصاً در سال های اخیر بعضاً با تنش هایی مواجه شده، روابط مرتبط با حوزه حج به عنوان یکی از نقطه محل های ارتباط بین این کشورها بااهمیت ارزیابی شده است. بر پایه همین نقش در حوزه سیاست خارجی است که وقتی در آستانه حج تمتع سال گذشته روزنامه القدس العربی خبر از وجود برخی برنامه های تازه در مراسم حج از سوی دولت داد این مدیر ارتباطات و اطلاع رسانی بعثه مقام معظم رهبری بود که خبر فوق را کذب نامید و بی پایه و اساس دانست.
این روزنامه مشهور عرب زبان در خبری با ارائه تحلیل مدنظر خود از سخنان گفته شده در شورای عالی حج نوشته بود؛ زائران ایرانی قصد دارند در حج سال جاری علیه امریکا و اسرائیل تظاهرات کنند.
اسلامی فرد در آن مقطع از رسانه های عربی و اسلامی خواست به عنوان ابزارهای مصرفی زمان دار در عملیات روانی دشمن استفاده نشوند.
در چنین شرایطی است که استعفای حجت الاسلام محمد محمدی ری شهری از سرپرستی حجاج ایرانی در ماه گذشته پس از 20 سال فعالیت و آشنایی نسبی به فنون آن به عنوان خبری مهم در محافل رسانه یی و سیاسی تلقی شد اگرچه در دوران حیات امام، امیرالحاج ها بیش از چهار سال در این منصب باقی نماندند.
چه کسانی امیر الحاج بودند
شورای حج؛ پس از پیروزی انقلاب و اهمیتی که مساله حج در دیدگاه انقلابیون و در راس آنها امام (ره) داشت، شورایی مرکب از برخی روحانیون مسوول رسیدگی به امور اولین حج پس از انقلاب در سال 58 شدند؛ شورایی که در آن چهره هایی همچون آیت الله محلاتی، ایروانی ، توسلی و... حضور داشتند.این چهره ها در زمره یاران و حلقه معتمدان بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی به شمار رفته و سوابق روشن مبارزاتی علیه رژیم پهلوی و تلاش برای پیروزی و تثبیت انقلاب را در کارنامه داشتند از سوی امام بر برخی دیگر از چهره هایی که حتی بر طبل نفی مبارزه و انقلاب می کوبیدند ترجیح داده می شدند.
آیت الله محمدرضا توسلی؛ امام در 27/4/1359 آیت الله محمدرضا توسلی یار نزدیک خود را به سرپرستی حجاج ایرانی منصوب کردند. آیت الله توسلی بعدها رئیس دفتر امام شده و در دوران پس از ارتحال ایشان نیز لحظه یی از فرزند و نوه های بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی جدا نشد. او اواخر سال 86 و در جلسه مجمع تشخیص مصلحت به اهانت هایی که به بیت امام از سوی سایت های حامی دولت صورت گرفته بود اعتراض کرده و بر اثر ایست قلبی درگذشت.
آیت الله محمد موسوی خوئینی ها؛ دوره مسوولیت آیت الله توسلی حدود دو سال به طول انجامید و پس از آن امام در چهاردهم مردادماه سال 61 ، این سمت را برعهده یکی دیگر از یاران نزدیک خود قرار داد که اکنون یکی از رهبران مورد وثوق اصلاح طلبان و حامیان آنها به شمار می رود. حجت الاسلام محمد موسوی خوئینی ها حکم سرپرستی حجاج ایرانی را دریافت کرد؛ روحانی شاخصی که به عنوان شاگرد امام (ره) در همه مقاطع مبارزه در کنار رهبر انقلاب قرار داشته و در ماجرای تسخیر سفارت امریکا در تهران، رابط امام و دانشجویان بود.
وی بعد ها در کنار چهره هایی مانند سیدمحمد خاتمی، مهدی کروبی، محمد علی، مجید انصاری، آیت الله سیدمحمد موسوی بجنوردی و... با انشعاب از «جامعه روحانیت» از جمله پایه گذاران مجمع روحانیون مبارز بود. وی در سال های پس از ارتحال امام با راه اندازی موسسه و انتشار روزنامه سلام، نقش غیرقابل انکاری را در تالیف مبانی فکری اصلاح طلبان ایفا کرد و در جایگاه ریاست شورای مرکزی مجمع روحانیون مبارز در پیروزی سیدمحمد خاتمی در دوم خرداد 76 به ایفای نقش پرداخت.
حجت الاسلام مهدی کروبی؛ دوران سه ساله حضور موسوی خوئینی ها در جایگاه امیر الحاج در مردادماه 64 به پایان رسید چه اینکه مشغله های دادستانی کل کشور وی را از سمت های دیگر بازداشت. یافتن جانشین برای وی به گفته خود امام از دشواری های مقطع حساس سال های میانه جنگ به شمار می رفت. بنیانگذار فقید جمهوری اسلامی بار دیگر به حلقه معتمدان خود مراجعه کرده و مهدی کروبی را به «سرپرستی حجاج بیت الله الحرام» منصوب کردند.
کروبی نیز از پیشگامان مبارزه علیه رژیم گذشته و از زندانیان باسابقه پیش از انقلاب به شمار می رفت که از ابتدای انقلاب، سمت های مختلفی را تجربه کرده بود. او همزمان ریاست مجلس سوم را نیز عهده دار بود و به رغم این مشغله ها نظر امام امت به حضور او در این منصب قرار گرفت.
سایت جماران متعلق به مرکز حفظ و نشر آثار امام نیز با نگاهی به اسناد تاریخی، نگاهی جالب توجه به کشتار حجاج در سال 66 کرد؛ «به نظر می رسد ماجرای جمعه خونین موضوعی تصادفی نبوده است و از مدت ها پیش مسوولان سعودی برای اجرای آن اتخاذ تصمیم کرده بودند؛ برای اثبات این ادعا تنها به برخی شواهد اشاره می شود که موارد بسیار دیگری نیز از این قبیل می توان به عنوان شاهد مثال ذکر کرد.
1- در روز پنجم ذی حجه (یک روز پیش از واقعه)، بیمارستان ها و سازمان های بهداری اعلام کردند هیچ مراجعه کننده ایرانی را برای درمان در روز ششم ماه نخواهند پذیرفت.
2- یک ساعت قبل از شروع راهپیمایی، درهای ورودی به بنای بزرگ مخصوص حجاج اردنی و فلسطینی بسته شد و به هیچ کس اجازه داخل یا خارج شدن از آن داده نمی شد.
3- سطح بام بناهای واقع در جانب چپ راهپیمایی از کپسول های خالی و سنگ ها و آجرها و ابزارآلات از کارافتاده که در طول برخورد به سوی حجاج پرتاب شد انباشته شده بود. برخی از صاحبان این خانه ها ابراز داشته بودند که این وسایل چند روز قبل از جانب حکومت سعودی به بام آنها منتقل شده بود.
4- تغییر آرایش پلیس که برخلاف سال های قبل در دو سوی مسیر نایستاده و صف آرایی آنها در انتهای مسیر حرکت حجاج، یا قرار گرفتن فرماندهان پلیس در پشت سر نیروها برخلاف گذشته بود که فرماندهان 100 متر جلوی گردان خود می ایستادند.
5- در سال های گذشته با توقف اتومبیل های سواری در مسیر راهپیمایی سعی در ایجاد موانع فیزیکی برای گسستن صفوف راهپیمایان داشتند اما در آن سال از توقف خودرو ها در طول خیابان محل برخورد نهایی جلوگیری کردند و اتومبیل ها را از نزدیک شدن به مسیر مسجد ملک تا تقاطع خیابان عبدالله بن زبیر بازداشتند.
6- در سال های گذشته ماموران پلیس در میان راهپیمایان حاضر می شدند تا از انتشار جزوه ها پیشگیری کنند اما در آن سال هیچ یک از آنان داخل راهپیمایی نشدند و باتوم به دست صف آرایی کرده بودند.
جدای این قبیل نمونه های میدانی باید به سخنان متفاوت در ملاقات وزیرخارجه سعودی در ریاض با کاردار جمهوری اسلامی و ملاقات وزیر حج و امور اوقاف سعودی با نماینده ایران در روز چهارم ذی حجه و تفاوت لحن مذاکرات آنها اشاره کرد. همچنین عملکرد رسانه ها که در این گونه موارد بیش از هر چیز به جذابیت های خبر و پرداختن به ابعاد کشته ها و زخمی ها و... علاقه نشان می دهند، در این موضوع کاملاً متفاوت بود و از همان ابتدا بیش از هر چیز به تطهیر مسوولان سعودی پرداخته و خبر هایی مخابره کردند که به خوبی بوی دلارهای نفتی می داد.»
مهدی کروبی نیز در این خصوص می گوید؛ «در اولین مراسم برائت از مشرکین، فقط ایرانی ها بودند، اما در سال های بعد و به خصوص همین سال 1366 مردم خود مکه و ملیت های دیگر مسلمان به مراسم می آمدند و اوضاع به طور کلی متفاوت شده بود. معتقدیم حادثه مکه با فشار مستقیم امریکا به عربستان سعودی شکل گرفت . بر اساس اخبار و اطلا عات ما، بسیاری از شرکت کنندگان در مراسم برائت از مشرکین بعد از بازگشت به کشور متبوع شان بازداشت می شدند و تحت بازجویی قرار می گرفتند، حتی در چندین مورد افراد بعثه ما را هم گرفتند و به بازجویی بردند، یک حساسیت فوق العاده یی ایجاد شده بود.»
کروبی تا سال 68 در این سمت باقی ماند. پس از آن وی در دوران مجلس ششم به ریاست مجلس اصلاحات برگزیده شد و در دو انتخابات ریاست جمهوری نهم و دهم به عنوان یکی از کاندیداهای اصلاح طلبان و رهبران این جریان سیاسی، به ایفای نقش پرداخت.
آیت الله محمد محمدی ری شهری؛ پس از ارتحال امام این روحانی سنتی، با حکم رهبر انقلاب به سرپرستی حجاج ایرانی منصوب شد. این روحانی میانه رو از سمت مهم و کلیدی وزارت اطلاعات در کابینه میرحسین موسوی تا کاندیداتوری در انتخابات ریاست جمهوری هفتم را تجربه کرده است. ری شهری اگرچه در رقابت با چهره هایی مانند سیدمحمد خاتمی و علی اکبر ناطق که دو کاندیدای آن انتخابات دوقطبی به شمار می رفتند، نتوانست رای قابل اعتنایی کسب کند اما این پیام را مخابره کرد که بعد از 18 سال مدیریت کلان در نظام، برای رفتن به پاستور هم آمادگی دارد.
وی که پیش از آن و در فاصله سال های 60 تا 68، در مقطعی مهم یعنی دوران تثبیت انقلاب و شرایط سخت جنگ رئیس اصلی ترین دستگاه امنیتی ایران بود با استفاده از مدیرانی که بعدها در پست های مختلفی لیاقت و شایستگی خود را اثبات کردند، وزارت اطلاعات دولت میرحسین موسوی را اداره کرد؛ مقطعی که به گفته مدیران آن، معاونت های ضدجاسوسی، اطلاعات خارجی و حتی امنیت داخلی به سبب چالش های داخلی در نظام نوپا و تلاش سرویس های امنیتی کشورهای غربی و عربی برای رخنه در ایران با هدف تحت تاثیر قرار دادن معادلات جنگ، روزهای سختی را پشت سر گذاشتند اما نمره «خوب» را در کارنامه خود دیدند. ری شهری پس از ارتحال امام به سمت امیرالحاج منصوب شده و در دورانی 20ساله در این جایگاه فعالیت کرد. او تولیت آستان حرم حضرت عبدالعظیم حسنی و ریاست دارالحدیث را نیز برعهده دارد.
خداحافظی روحانی محافظه کار
«20 سالی می شود که من در این مسوولیت هستم و بارها به ایشان (رهبر انقلاب) گفته ام اگر افراد دیگری هستند بیایند. این بار هم موضوع را مطرح کردم و امیدوارم ایشان بپذیرند و مسوول فرهنگی جدیدی با رئیس اجرایی جدید همکار شود.» اینها جملاتی بود که چهارمین امیرالحاج پس از انقلاب را در حال یک خداحافظی قریب الوقوع از منصب خود نشان داد تا جلسه تودیع و معارفه روسای سازمان حج و زیارت تحت الشعاع قرار گرفته و در عین حال شایعات پیرامون رفتن ری شهری که برخی آن را «اعتراضی» و برخی دیگر به دلیل خستگی از یک دوره 20ساله می دانستند بسیار زود رنگ واقعیت به خود بگیرد. مسوولیت و قدرت از دیدگاه او در جلسه مذکور این گونه تعریف شد؛ «فرهنگ اسلام، قدرت و در راس آن، امامت و رهبری سیاسی امانت است، نه امتیاز و مدیران در تمام سطوح نظام اسلامی در واقع امانتداران الهی و امانتداران مردم هستند.»
درخصوص استعفای آیت الله ری شهری دیدگاه های مختلفی وجود دارد. کم نیستند افرادی که اعتقاد دارند پس از دخالت هایی که دولت نهم در حوزه حج صورت داد، وی تصمیم به ترک این مسوولیت گرفت. اواخر سال گذشته بود که اسفندیار رحیم مشایی در قامت رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، از محمود احمدی نژاد خواست سازمان حج و زیارت را نیز از وزارت ارشاد جدا کرده و به وی و سازمان متبوعش واگذار کند. رئیس دولت نهم نیز بلافاصله در جلسه هیات دولت این پیشنهاد را از تصویب گذراند اما ری شهری در آن مقطع به طور صریح این اقدام را مغایر با نظر رهبر انقلاب خواند و آن را در شمول اختیارات رهبری عنوان کرد، چه اینکه وی معتقد بود حج و عتبات عالیات ارتباطی با مقوله گردشگری نداشته و سفری مذهبی دینی به شمار می رود.
به رغم اعتراض صفارهرندی وزیر وقت ارشاد و آیت الله ری شهری، مقدمات اداری این جداسازی در حال اجرا بود که سرانجام دفتر رهبر انقلاب با صدور اطلاعیه یی، نظر مخالف ایشان با این اقدام را اعلام کرد اما نزدیکان آیت الله ری شهری خبر از آن دادند که وی از این مقوله به شدت انتقاد داشته و یادآوری کرد نباید کار به جایی می رسید که رهبر انقلاب باز هم ناگزیر به دخالت شوند. سپس این مساله تا حدودی به فراموشی سپرده شد اما شنیده ها حاکی از آن بود که تغییرات رخ داده در وزارت ارشاد در دوره فعلی و تغییر رئیس سازمان حج و زیارت، ری شهری را برای رفتن مصمم تر کرد.
سیدجلال یحیی زاده نماینده تفت و میبد و عضو کمیسیون فرهنگی مجلس، دلایل رفتن ری شهری را این گونه تشریح کرد؛ «به نظر می رسد کناره گیری ایشان دو دلیل دارد؛ یکی آنکه ایشان به دلیل کارهای پژوهشی و مطالعاتی حاضر نیستند بیش از این به عنوان نماینده ولی فقیه خدمت کنند و دیگری آنکه ایشان به خاطر دلخوری از عملکرد دولت و ناهماهنگی رئیس جدید سازمان حاضر نیستند بیش از این در این سمت بمانند.»
آرین منش نایب رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس هم به طور تلویحی، انتصاب رئیس جدید سازمان حج را دلیل کناره گیری ری شهری عنوان کرد؛«خواسته تمام اعضای کمیسیون فرهنگی از رئیس جدید سازمان حج و زیارت این است که خود را با نماینده ولی فقیه در سازمان حج و زیارت هماهنگ کند تا نظام از وجود ارزشمندی مثل ری شهری محروم نشود.» به رغم این واکنش نمایندگان، مدیر ارتباطات و اطلاع رسانی بعثه مقام معظم رهبری این مساله را رد کرد؛
«انتصاب رئیس جدید سازمان حج با توجه به قانون با هماهنگی و موافقت نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت، آیت الله محمدی ری شهری صورت گرفته است. برخی رسانه ها این مساله را به انتصاب جدید رئیس سازمان حج و زیارت مربوط ساخته اند که از اساس بی پایه و نادرست است.» آیت الله ری شهری در مراسم تودیع و معارفه خود با لحنی صریح به رفتارهای افراد تندرو در ماه های اخیر خرده گرفت و آنها را شماتت کرد که فردای آن روز در رسانه ها بازتاب گسترده یی داشت؛ «یک درس سیاسی امیرالمومنین برای نظام اسلامی و علوی آن است که اگر یک فرد 10 یا 15 درصد اعتراض دارد به آن اعتراض رسیدگی شود نه آنکه 100 درصد مخالف شود... هنر نیست که از یک خانواده شهید کودتاچی بسازیم بلکه هنر آن است که از یک کودتاگر شهید بسازیم.»
آیت الله محمدی ری شهری جمله مهمی را نیز خطاب به برخی اصولگرایان بیان کرد تا خود بر میانه رو بودن خود تاکید کند؛ «اگر کسی از اصولگرایان تندروی یا کندروی کند، اصولگرا نیست.»
پنجمین امیرالحاج کیست
حجت الاسلام سیدعلی قاضی عسگر، پنجمین امیرالحاج به شمار می رود. وی که از سال ها قبل به عنوان معاون آموزش و پژوهش بعثه رهبری فعالیت می کند، آشنا ترین فرد در بین گزینه های معرفی شده از سوی ری شهری با مسائل حج است. این روحانی µµساله که در فهرست مسوولیت های وی امام جمعه موقت اصفهان نیز به چشم می خورد، به عنوان چهره یی موجه و معتدل در بین کارگزاران حج شناخته می شود.
قاضی عسگر اهل اصفهان است و دروس حوزوی را نزد استادانی همچون آیات عظام شهید مرتضی مطهری، جوادی آملی، فاضل لنکرانی، حسینعلی منتظری، شیخ جواد تبریزی، مشکینی، سبحانی، خاتم یزدی، ستوده، خزعلی و یوسف صانعی گذرانده است. از جمله تالیفات او می توان به «جایگاه حج در اندیشه اسلامی» اشاره کرد.