ایران ـ ترکیه؛ موقعیت‌های استراتژیک و ژئواکونومیک در تأمین انرژی اروپا (بخش دوم)

اجرای طرح نابوکو با تمامی فراز و نشیب‌هایی که طی سالیان اخیر با آنها مواجه بوده است، در نهایت در 13 ژوئن 2009 به طرح نهایی خود نزدیک شد. در این تاریخ در پایتخت ترکیه، نخست وزیران ترکیه، اتریش و مجارستان و وزیران انرژی بلغارستان و رومانی طی نشستی، موافقتنامه چند جانبه‌ای را در مورد ساخت خط انتقال گاز نابوکو به امضا رساندند.
نشست ژوئن 2009 اگرچه دارای نکات سازنده و ثمربخش بسیاری بود، اما با چالش‌های جدی هم مواجه شد که به عنوان مثال می‌توان به اختلاف نظر اعضا در شرکت دهی ایران در نابوکو و همچنین مشخص نبودن کشورهای تامین‌کننده گاز اشاره کرد. بیشتر صاحب نظران در عرصه انرژی و تامین آن، قویاً بر این باور هستند که ترکمنستان و جمهوری آذربایجان توانایی تامین گاز موردنیاز نابوکو در حجم وسیع را ندارند. این بدان معنی است که حضور نیافتن ایران در طرح نابوکو به خودی خود دورنمای مقرون به صرفه بودن پروژه را زیر سئوال می‌برد.
در حقیقت نابوکو پروژه‌ای سردرگم است که اجرای آن با وجود رایزنی‌های مختلفی که میان اعضای اتحادیه اروپا، آمریکا، کشورهای تامین‌کننده و کشورهای ترانزیت‌کننده انجام شده است، هنوز قطعی نیست. یکی از مخالفان اصلی این پروژه که طبعاً منافع اقتصادی و سیاسی خود را با اجرای پروژه نابوکو در خطر خواهد دید، روسیه است.
علت تشویش‌های روسیه از آن جهت است که با اجرای طرح نابوکو، وابستگی اتحادیه اروپا به گاز روسیه رفته‌رفته کمتر می‌شود که این خود در نهایت به امتیازدهی روسیه به اتحادیه اروپا در عقد قراردادهای منطقه‌ای خواهد انجامید. در حال حاضر روسیه و اتحادیه اروپا از روابط دوسویه‌ای بهره می‌برند که در آن روسیه نقش تأمین‌کننده انرژی و اتحادیه اروپا نقش مدرنیزه‌کننده صنعت بیمار روسیه را دارند. از سوی دیگر نابوکو مشکلاتی را پیش پای روسیه در اجرای پروژه «خط جنوب» قرار می‌دهد. خط جنوب که پروژه‌ای روسی – ایتالیایی است، وظیفه انتقال گاز روسیه به ایتالیا از راه دریای سیاه، بلغارستان و شبه‌جزیره بالکان را به عهده خواهد داشت.
در این پروژه، نقش بلغارستان اهمیت بسیاری دارد؛ چرا که ایستگاه تقسیم گاز در این کشور واقع شده است. این پروژه برای بلغارستان اهمیت بسیاری دارد؛ چرا که ایستگاه تقسیم گاز در این کشور واقع شده است. در بلغارستان خط جنوب به دو شعبه تقسیم می‌شود؛ یکی از راه شمال یونان به سمت ایتالیا و دیگری که از طرف صربستان و مجارستان به اتریش می‌رود. اصرار روسیه به عملی کردن این طرح دو توجیه کاملاً ژئوپلتیک صربستان دارد؛ از یک سو اوکراین از شبکه انتقال گاز تا حدود 15 درصد خارج می‌شود و از سوی دیگر نقش ژئوپلیتیک صربستان که ترانزیت گاز را به عهده خواهد گرفت، با توجه به حمایت آشکار روسیه از این کشور، بالا می‌رود. البته نگرانی‌های روسیه در مورد نابوکو تا به حال صرفاً جنبه‌ای بالقوه داشته است.
نگرانی‌های مسکو
دولتمردان روس در لابه‌لای مصاحبه‌های خود با مطبوعات به طور تلویحی به این نکته اشاره می‌کنند که طرح نابوکو هیچ صرفه اقتصادی برای اروپا به همراه نخواهد داشت. «ویکتور چرنومیردین» نماینده رئیس‌جمهوری روسیه در مناسبات اقتصادی با کشورهای مشترک‌المنافع، در ششمین نشست سالانه یالتا، نابوکو را پروژه‌ای «از ناکجا به ناکجا» نامید. او خطاب به «یوشکا فیشر»، وزیر امور خارجه پیشین آلمان و مشاور فعلی پروژه نابوکو، آشکارا اعلام کرد: «نه فقط فیشر، بلکه نوه‌های او هم باید در آینده برای عملی شدن این پروژه تلاش کنند». او سخنان خود را این گونه توجیه کرد:‌ «با توجه به اینکه در دهه 80، وزیر صنایع گازی شوروی بوده‌ام، تجربیات دقیق و سودمندی از توانایی‌های جمهوری‌های آسیای مرکزی در زمینه تأمین و انتقال گاز دارم. به همین دلیل هیچ حسادتی در کار نیست. می‌خواهید بسازید، خب بسازید. ما مزاحم شما نخواهیم شد».
چرنومیردین در ادامه سخنان خود به این نکته اشاره کرد که بهتر است اتحادیه اروپا به جای ساختن خط نابوکو به فکر کمک کردن به اوکراین برای بالابردن سطح کیفی انتقال گاز باشد. او به همان مقدار که طرح نابوکو را غیرعملی و نامقرون به صرفه معرفی کرد، از پروژه‌های خط جنوب و خط شمال حمایت کرد، اما فیشر در جواب چرنومیردین گفت: «واکنش تنش‌زای روسیه به نابوکو، خود حکایت از قابل اجرا بودن و در عین حال مقرون به صرفه بودن این طرح دارد.
اگر نابوکو طرحی از ناکجا به ناکجاست، پس چرا شما به این اندازه اظهار نگرانی می‌کنید؟ و چرا سفیرتان در آلمان هر هفته این مسأله را مطرح می‌کند؟».
برخلاف نظر چرنومیردین که منابع تأمین گاز نابوکو را کمتر از ظرفیت این خط گاز می‌داند، فیشر آشکارا اعلام کرد برای نابوکو، گاز به مقدار کافی وجود دارد؛ به ویژه که طرح از جانب ترکیه از حمایت کامل برخوردار است و در صورتی که خط نابوکو با ظرفیت 31 میلیارد متر مکعب در سال فعالیت کند، 10درصد نیاز سالانه اتحادیه اروپا را تامین خواهد کرد.
فیشر همچنین به این نکته اشاره کرد: «خط شمال که گاز را مستقیماً از راه دریای بالتیک از روسیه به آلمان می‌رساند، تبدیل به خطی شده است که روسیه از آن بهره‌برداری سیاسی می‌کند. به همین دلیل برای ایجاد شرایطی سالم برای انتقال انرژی، تعدد خطوط انتقالی بسیاری ضروری است».
از سوی دیگر، سرگئی لاورف، وزیر امور خارجه روسیه، در نشست مطبوعاتی در تاریخ 5 اکتبر که بلافاصله بعد از مذاکرات با همتای اتریشی خود «میشائیل اشپیندلگر» برگزار شد، به صراحت اعلام کرد: «نباید خط جنوب را در مقابل نابوکو قرار داد، همان‌طور که تقابل کاخ سفید و کرملین جایز نیست».
این دوگانگی در سیاست خارجی روسیه گویای آن است که روسیه تا حدودی از تنش‌زدایی در روابط خود با اتحادیه اروپا اجتناب می‌کند. این مساله بیشتر به این علت است که اروپا در هر صورت به گاز روسیه نیاز وافر دارد.
دیدگاه تحلیلگران و نقش ایران
«دیمیتری سارگورودتسف»، تحلیل‌گر بازار نفت و گاز، در شماره 10 اکتبر روزنامه «کامتاری مسکو» در مقاله‌ای به این نکته یادآور شد که نابوکو حتی در بهترین شرایط انتقال گاز، نمی‌تواند بیش از 15-10 درصد مصرف گاز سالانه اتحادیه اروپا را تامین کند. او در ادامه می‌افزاید:‌ «نابوکو حتی ذره‌ای هم منافع اقتصادی روسیه از فروش گاز به اتحادیه اروپا را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد. اروپایی‌ها به فکر جایگزین کردن کشورهای دیگر به جای روسیه نیستند؛ بلکه فقط در فکر چاره‌ای برای تامین انرژی مصرفی خود هستند. این امر با توجه به رشد روزافزون مصرف انرژی در اروپا، کاملاً توجیه ناپذیر است. از این رو هیچ تهدیدی را متوجه منافع اقتصادی روسیه نخواهد کرد. گاز روسیه بازار خود را در کشورهای همسایه دارد. به عنوان مثال پروژه‌ انتقال گاز سیبری شرقی به کشورهای ژاپن و چین».
«ولادیمیــر روداشوفســکی»، جانشین رئیس کمیته سیاست صنعتی روسیه، طرح نابوکو را صرفاً طرحی سیاسی می‌داند تا پروژه‌ای اقتصادی. او در روزنامه کامتاری نوشت: «نابوکو در صورتی توجیه اقتصادی خواهد داشت که اتحادیه اروپا از مشارکت فعال ایران در زمینه تأمین گاز استقبال کند؛ یعنی ایران باید کشور اصلی در تأمین گاز تلقی شود و فقط در آن صورت است که عقد قراردادهای تجاری با ترکمنستان، جمهوری آذربایجان و کردستان عراق مقرون به صرفه خواهد بود. برای رسیدن به این هدف، اروپایی‌ها باید کمی در گرفتن تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اقتصادی خود مستقل‌تر از آمریکایی‌ها عمل کنند. بدون شک آمریکا با توجه به مشکلات پرشماری که با فعالیت‌های هسته‌ای ایران دارد، تأثیرات شگرفی بر روند اتخاذ تصمیمات بین‌المللی اتحادیه اروپا می‌گذارد.
باید پذیرفت که ایران می‌تواند یگانه منبع اصلی نابوکو باشد. ترکمنستان با اینکه دارای ذخایر گازی بسیار عظیمی است، اما از زیرساخت‌های بسیار فرسوده و غیرکاربردی برخوردار است و از سوی دیگر با توجه به اینکه درصد بالایی از گاز استخراجی خود را به روسیه می‌فروشد، توانایی تأمین 25 درصد مورد ادعای خود را ندارد و این بیشتر به یک شوخی می‌ماند.»
آنچه در مذاکرات و نشست‌های اخیر بین دولتمردان اروپایی رخ می‌نمایاند این نکته است که دست‌کم نیمی از گاز پروژه نابوکو باید از راه ایران تأمین شود. با نگاهی به مسیر خط لوله گاز نابوکو می‌توان متوجه شد که ایستگاه اصلی واقع در خاک ترکیه در شهر «ارزروم» در نزدیکی مرز با ایران واقع خواهد شد. این خود دلیلی است بر آنچه بسیاری از تحلیلگران اروپایی و روس نیز بدان اشاره می‌کنند؛ یعنی هدف اصلی نابوکو تأمین گاز از ایران است. اروپایی‌ها خیلی خوب می‌دانند که در میان کشورهای ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ایران و عراق، فقط ایران از زیرساخت‌های مدرن و کافی برای انتقال گاز برخوردار است.
اما همان‌طور که قبلاً اشاره شد، فشار آمریکا به منظور همگام کردن اتحادیه اروپا برای اعمال تحریم‌های هرچه بیشتر علیه ایران، موضع انرژی اتحادیه اروپا را از اخذ تصمیم‌های سودمند دور کرده است.
یکی دیگر از مسائلی که اجرای پروژه نابوکو را با مشکل جدی مواجه کرده، پیشنهاد روسیه به ترکیه در زمینه مشارکت در پروژه خط جنوب است. ترکیه با توجه به این که دو سوم خط نابوکو از خاک این کشور عبور می‌کند، از یک سو می‌خواهد در نابوکو شرکت کند و از سوی دیگر پیشنهاد اخیر روسیه را خالی از منفعت نمی‌بیند.
 تأثیر ایران در تصمیم‌گیری‌ها
دلیل تعلل ترک‌ها در انتخاب را باید در مسأله حضور ایران در پروژه نابوکو دانست. ترک‌ها خیلی خوب به اهمیت استراتژیک ایران در موفقیت پروژه نابوکو آگاه هستند و می‌دانند که فقط با حضور قوی ایران است که پروژه برای ترکیه سودآور خواهد بود.
اصرار ترکیه به حضور ایران در پروژه نابوکو ناشی از همین دوراندیشی ترک‌هاست. البته تمامی سعی ترکیه در این است که در هر دو پروژه، حضور ترانزیتی فعالی داشته باشد، ولی اگر قرار باشد از بین دو طرح یکی را انتخاب کند، مسلماً انتخابش نابوکو خواهد بود. دلیل این امر را باید در تمایلات ترکیه به همکاری گسترده با شرق در دولت اردوغان دانست. ایران به عنوان بزرگ‌ترین شریک منطقه‌ای ترکیه در توسعه اقتصادی این کشور نقش مهمی بازی می‌کند.
مشکل دیگر اتحادیه اروپا با ترکیه در طرح نابوکو، ناشی از اختلاف‌نظرهایی درباره نحوه ترانزیت گاز است. ترکیه نمی‌خواهد کشور ترانزیت‌کننده صرف باشد، بلکه خواهان خرید دست‌کم 15 درصد گاز در مرزهای شرقی خود و فروش آن به اتحادیه اروپا در مرزهای غربی خود است.
«آناپاونکو»، رئیس بخش توسعه تجارت «پترومارکت» روسیه، در مصاحبه با سایت اینترنتی"Bigness.3u" به همین نکته اشاره می‌کند: مشارکت ترکیه در طرح خط جنوب می‌تواند نابوکو را به رقیبی غیرفعال بدل کند. ترکیه از تمامی ابزارهای لازم بهره خواهد جست تا از رقابت روسیه و اتحادیه اروپا بر سر این دو پروژه گازی به سود خود استفاده کند. به عنوان مثال برای ترک‌ها تسریع روند الحاق به اتحادیه اروپا با شرکت در هر یک از این دو پروژه امکان‌پذیر است. از یک سو روس‌ها می‌خواهند با خط جنوب هرچه بیشتر از وابستگی ترانزیتی به اوکراین خلاص شوند و از سوی دیگر اتحادیه اروپا از راه نابوکو سعی در دور زدن روسیه در تأمین انرژی خود دارد. احقاق هر دوی این پروژه‌ها سود هنگفتی را روانه خزانه دولت ترکیه می‌کند».
بلغارستان هم از شرایطی مشابه شرایط ترکیه برخوردار است. «توایچوترایکوف»، وزیر اقتصاد، انرژی و توریسم بلغارستان به تازگی در مصاحبه‌ای با سایت خبری «ریانووستی» روسیه اعلام کرد که بلغارستان برای دو طرح یاد شده اهمیت یکسانی قائل است. با این حال نباید این نکته را از نظر دور داشت که تمایل این کشور به اجرای طرح نابوکو با توجه به همکاری‌های گسترده اقتصادی با اتحادیه اروپا بسیار بیشتر است.بلغارستان هم مانند ترکیه مایل به حضور فعال ایران در نابوکو است. بلغارها معتقدند تأمین انرژی از ایران به عنوان منبع اصلی، دورنمای بهتری دارد تا تأمین انرژی از سه کشوری که با مشکلات مهمی در امر صادرات گاز دست و پنجه نرم می‌کنند.         ادامه دارد...