احزاب سیاسی ایران (بخش هفتاد و هشتم)

دکتر صادق سلیمى
ظهور احزاب و گروه ها و تشکل های اجتماعی، از جمله احزاب سیاسی نیازمند ایجاد پیشینه و زمینه هایی است. حزب مشارکت ایران اسلامی نیز که در آذر ماه 1377 به جرگه احزاب سیاسی فعال در جمهوری اسلامی پیوست، متأثر از زمینه ها و بستر هایی است که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد. این زمینه ها تلفیقی از تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، تحولات اندیشه ای و پیشینه فعالیت افراد موثر در ایجاد حزب مشارکت در بستر زمان خواهد بود.
* کیهان فرهنگی
در سال 1359 رهبر کبیرانقلاب طی حکمی، سید محمد خاتمی را به عنوان نماینده خود و سرپرست موسسه کیهان منصوب کرد. خاتمی در حالی موسسه کیهان را از دکتر ابراهیم یزدی عضو برجسته نهضت آزادی تحویل گرفت که دست اندرکاران اصلی روزنامه را افرادی همانند ماشاء الله شمس الواعظین، بهروز گرانپایه، رضا تهرانی و مصطفی رخ صفت تشکیل می دادند و بعدها محسن آرمین هم به جمع آنها پیوست.
در سال 1361 شهید سیدحسن شاهچراغی از سوی خاتمی به عنوان مسئول موسسه معرفی شد. از اقدامات شهید شاهچراغی دعوت از فعالان فرهنگی برای انتشار نشریه «کیهان فرهنگی» بود. این افراد که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در «کانون فرهنگی نهضت اسلامی» فعالیت می کردند به علت پذیرش کار های اجرایی فعالیت های فرهنگی شان متوقف مانده بود. در شروع و ادامه کیهان فرهنگی ابتدا با مرحوم حسن منتظر قائم صحبت شد. این هم به خاطر سابقه طولانی دوستی شهید شاهچراغی با حسن منتظر قائم و برادر شهیدش محمد منتظر قائم بود. حسن منتظر قائم از چهره های بسیار فعال سیاسی- فرهنگی در رژیم شاه بود و سابقه مبارزاتی و زندان داشت. در کنار این دو نفر، دو نفر دیگر هم قرار گرفتند، آقای کمال حاج سیدجوادی و آقای سیدمصطفی رخ صفت. شهید شاهچراغی کیهان فرهنگی را با این سه نفر آغاز کرد.
آنان از ابتدا، بنای خود را صریحاً بر وصل به جای فصل و جذب به جای دفع گذارده بودند و معتقد بودند که «انقلاب باید تحول در جان ها پدید آورد و دیگران را به صف ارزش ها بکشاند ...»
در راستای اهداف اعلام شده از سوی موسسین، نشریه کیهان فرهنگی راه و روش خاصی را در پیش گرفت که به طور آشکار از دیگر نشریات انقلابی و اسلامی در آن زمان متمایز می نمود و الگوی تنوع پذیر و نوگرایانه ای از فعالیت فرهنگی و مطبوعاتی را در چارچوب نظام ارائه می داد.
پس از شهادت شهید شاهچراغی و درگذشت حسن منتظر قائم، کیهان فرهنگی در اختیار دو نفر قرار گرفت: کمال حاج سیدجوادی و سیدمصطفی رخ صفت، بعد از مدتی آقای حاج سیدجوادی به وزارت ارشاد رفت و رخ صفت به تنهایی نشریه را اداره می کرد و در واقع از این زمان به بعد مشی کیهان فرهنگی آرام آرام تغییر کرد و در سال67 با چاپ مقالات «قبض و بسط تئوریک شریعت»، کیهان فرهنگی به تریبون سروش تبدیل شد و گویی رسالت این نشریه فرهنگی تنها در طرح و بسط افکار سروش خلاصه می شد که در قضاوت خوانندگان کیهان فرهنگی به طنز، این نشریه «سروش نامه» نامیده می شد.
در کیهان فرهنگی به خصوص در اواخر دهه شصت از نویسندگانی مانند عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری، محمد مسجد جامعی، کیومرث صابری، محسن مخملباف، حسین رزمجو، علیرضا ذکاوتی و... مقالاتی درج می شد. در واقع این نشریه منعکس کننده مهم ترین چالش های فکری و فرهنگی آن دوره بود که آخرین نمونه های آن بر محور گفتار «دین و عقل» محمد مجتهد شبستری و گفتار «قبض و بسط شریعت» سروش(اردیبهشت 1367 ) دور می زد.
در این مدت با حضور اصغری ( 1364) به عنوان سرپرست و انتصاب مهدی نصیری در سال 1367 به عنوان سردبیر و مدیرمسئول روزنامه کیهان تنش ها بالا گرفت و شورای سردبیری روزنامه کیهان متشکل از ماشاءالله شمس الواعظین، محسن آرمین، هادی خانیکی و همفکرانشان به صورت دست جمعی استعفا دادند، اما با توصیه خاتمی افراد مستعفی برای ادامه فعالیت مطبو عاتی شان به کیهان فرهنگی نقل مکان کردند. با اضافه شدن این افراد به کادر قبلی، این نشریه بیش از پیش به محل اجتماع روشنفکران دینی تبدیل شد در این دوره علاوه بر شبستری و سروش افرادی نظیر محسن آرمین، محمدتقی فاضل میبدی ، اکبر گنجی و مرتضی مردیها نیز قلم فرسایی می کردند. با استعفای خاتمی و انتصاب اصغری به جای وی در سال 1369 این افراد از کیهان فرهنگی استعفا دادند.
* حلقه کیان
افراد مستعفی از کیهان فرهنگی پس از یک سال فترت و بازسازی در تیر ماه 1370با بیانیه هایی که تحت عنوان شورای سردبیری و هیأت تحریریه اولیه نشریه کیهان فرهنگی در روزنامه های ابرار، سلام، کار و کارگر (15/4/1370)، رسالت (16/4/1370) و اطلاعات(20/4/1370) منتشر گردید بار دیگر اعلام حضور کردند و آبان ماه 1370 نشریه کیان را به صاحب امتیازی سید مصطفی رخ صفت، مدیر مسئولی رضا تهرانی و سردبیری ماشاء الله شمس الواعظین راه اندازی نمودند. دکتر سروش در این باره می گوید:«دوستانی که پایه گذار مجله کیان بودند، کار خود را با کیهان فرهنگی آغاز کردند. «کیهان فرهنگی»، پدر و مادر مجله کیان بود و کیان از دل آن، به دنیا آمد.»
مجله کیان با محوریت فکری دکتر سروش و محوریت عملیاتی علیرضا علوی تبار، رضا تهرانی، سعید حجاریان، اکبر گنجی، عماد الدین باقی ، محسن سازگارا، مصطفی تاجزاده و... آغاز به تولید و ترویج تفکر و اندیشه هایی کردند که بسترساز افکار و اندیشه های حزب مشارکت شد.
اعضای حلقه کیان به لحاظ فکری متشکل از لیبرال ها و چپ گرایانی بود که هر هفته در جلسات خانگی دور هم جمع می شدند و به مباحث شناختی و فلسفی می پرداختند و در این میان پایه های فکری افراد چپگرای حلقه کیان مانند سعید حجاریان، شمس الواعظین، گنجی و... به سوی افکار لیبرالی سوق پیدا کرد.
در واقع تولد کیان نقطه عطفی در شکل گیری جریان روشنفکری التقاطی و مطرح ترین جریان های فکری و فرهنگی در این زمینه پس از جنگ تحمیلی محسوب می شد. به نحوی که ارتباط و هم اندیشی با لیبرال ها و حتی عناصر نهضت آزادی که قبل از آن در کیهان فرهنگی به صورت مستور و یا نیمه پنهان دنبال می شد، در مجله کیان رویه کاملاً آشکاری را به خود گرفت .
در اولین مقالات، اعضای حلقه از اقدامات چپگرایانه ای که در فاصله سال های 95 تا 46 در مقابل نهضت آزادی داشتند عذر خواهی کرده و پس از آن مقالات و مصاحبه های عناصر شناخته شده نهضت آزادی و ملی مذهبی ها را انتشار می دادند .
در این بین عبدالکریم سروش به عنوان استاد و پدرخوانده محفل کیان با ترجمه و انتقال مفاهیم غربی با رنگ و لعاب اشعار مولوی و تفکر غزالی سعی در تلفیق و هماهنگی بین افکار غربی و اسلامی نمود. به همین سبب برخی بر او و همفکرانش نام «رو شنفکران تلفیقی»نهاده اند.
تاج زاده درباره بهره گیری از سروش می گوید:«در این جلسات خیلی مسائل برای من روشن شد و خیلی از آقای سروش استفاده کردیم. نقش سروش اجتماعی کردن این مسئله بود.»
مطالب منعکس شده در مجله کیان عمدتاً شامل مباحث زیر بود:
1- اسلام فقاهتی مقلدپرور و اسلام اخلاقی، عرفانی و فلسفی چون و چرا بردار است.
2- معرفت دینی غیر ازخود دین است و مقدس نیست.
3-گذر از تندروی ها و حلالیت طلبی از مهندس بازرگان .
4- حکومت دموکراتیک دینی.
5- دین غیر ایدئولوژیک.
6- نقد روحانیت .
7- پلورالیسم دینی .
عمده موضوعاتی که حلقه کیان پیگیر آن بود عبارتند از:
1- به طور علنی افکار و اندیشه های لیبرالیستی «کارل پوپر» را ترویج می کردند.
2- از نظر سیاسی با آرمان گرایی و انقلابی گری مخالفت می ورزیدند .
3- شبکه های اجرایی و سیاسی آنها در قالب تکنوکرات ها (فن سالاران) و مدیران حکومتی، مدافع بازسازی اقتصادی ایران بر اساس نسخه های بانک جهانی بودند.
4- در سیاست خارجی خواهان سازش، مذاکره و رابطه با آمریکا بودند.
5- معتقد به نوعی از سکولاریسم بودند و آشکار و پنهان از تئوری سیاسی امام خمینی انتقاد می کردند.
6- مدافع پلورالیسم و تکثر گرایی دینی، نسبیت معرفت دین و به دنبال تئوریزه کردن آن و ارائه به جامعه بودند.
روشنفکران مرتبط با نشریه کیان که با چهره شاخص آن عبد الکریم سروش شناخته می شد، معتقد بودند که افراد برای شناخت «اسلام» می توانند به مطالعه آزاد روی آورند و برای فهم مبانی دینی الزاماً نیازی به مراجعه به اسلوب و روش خاصی که در حوزه های علمیه دینی مورد توجه قرار می گیرد، نیست.
علاوه بر این، کیان در ادامه کار به ترویج مسائلی همانند «سکولاریزم»، «عصری بودن فهم دین »، «شریعت زدایی»، «حمله به فقه و روحانیت» و... در اشکال مختلف می پرداخت.
تفکراتی که گروه کیان در نشریات مختلف ترویج می کردند، صرفاً بیان یک گفتمان متفاوت در مقابل گفتمان عمومی جمهوری اسلامی نبود: زیرا اگر چنین بود، یک مواجهه علمی می توانست پاسخگوی آن باشد. در واقع آموزه های روشنفکری دینی برآمده از حلقه کیان یک روند سیاسی بود که در قالب مباحث تئوریک بیان می گردید. در یاد داشت یکی از نویسندگان در این باره چنین آمده است:
در حقیقت حمیدرضا جلایی پور، ماشاء الله شمس الواعظین، سید مرتضی مردیها، سعید حجاریان و... مردانی بودند که می کوشیدند تا با تعمیم آموزه های سروش به قلمرو سیاست، امتداد منطقی باور های نوین لیبرال را نشان دهند، باورهایی که از پوزیتیویسم و لیبرالیسم کلاسیک مهدی بازرگان و پراگماتیسم و مصلحت گرایی ساده عناصری از دولت هاشمی فراتر رفته و به نوعی ایدئولوژی «لیبرالیسم نو» بدل می شد.
نشریه کیان فراتر از مباحث تئوریک، حلقه اتصال جریان های متفاوت نسل جدید محسوب می شد که در حال قوام و شکل گیری بودند و به جز جلسات چهارشنبه، جلسات دیگری نیز فراتر از مباحث حلقه کیان به منظور فعالیت منسجم تر تشکیل می شد؛ در این جلسات افرادی مانند سعید حجاریان، آرمین، آغاجری و عباس عبدی به همراهی عمادالدین باقی و دیگران شرکت می کردند و در آن زمینه فکری حرکت های سیاسی و راه اندازی یک حزب فراهم می شد.