حادثه عاشورا، سکانس طلایی ولایت‌شناسی سینماگران است

بصیرت: معدود حوادثی در تاریخ بشریت وجود داشته که از ابتدا تا انتهای آنها با وجود شخصیت‌های متعدد و حوادث متکثر پیرامون آنها فی‌ذاته قابلیت تبدیل شدن به اثر سینمایی یا تلویزیونی را داشته باشد، اما برای شیعیان حادثه کربلا و عاشورای حسینی، اتفاقی است که سرشار از درس زندگی با افتخار و شهادت با رشادت است اینکه چرا از این گنجینه در سینمای کشور آنطور که شایسته بهره برده نشده و اینکه آیا بهانه‌هایی مانند محدودیت در نشان دادن چهره‌های معصوم مانع از ساخت چنین آثاری می شود و چگونگی استفاده از سایر حوادث و شخصیت‌های حاضر در این رخداد عظیم برای تبدیل شدن به فیلمی سینمایی موضوع گزارش زیر است که با کارشناسان سینما مطرح شده و حاصل آن از خاطر شما می‌گذرد.
روایت سینمایی از واقعه عاشورا باید واجد چه ویژگی‌هایی باشد؟
مشخص است آن چیزی که بیشتر از هر مسئله‌ای در ارتباط با واقعه عاشورا باید مدنظرمان باشد توجه به این نکته است که نهایت دقت و جدیت‌مان را بر این مسئله قرار دهیم که هر آنچه را که قصد روایت بیانش درباره واقعه عاشورا داریم باید بسیار نزدیک و منطبق بر حقایقی باشد که در کربلا برای امام حسین(ع) و اصحاب باوفایش به وقوع پیوست، چراکه موضوع عاشورا موضوع کوچک و ساده‌ای نیست که هر نوع برداشت، نظر قرائت و وقایع‌نگاری را در مورد آن لحاظ کنیم. این حادثه عظیم از زمان پیدایش تا به امروز در صدر وقایع تاریخ شیعه قرار داشته و خواهد داشت.
اینها بخش‌هایی از پاسخ محمدرضا شرف‌الدین، تهیه‌کننده و سینماگر نام آشنای کشورمان به آن سؤال است.
وی در ادامه با بیان اینکه وقتی با ابزار سینما به سراغ روایت حادثه یا شخصیتی از واقعه عاشورا می‌رویم باید بر این نکته دقت داشته باشیم که برداشتن گام‌هایمان باید در راستای روایت اصلی و فلسفه قیام اباعبدالله الحسین(ع) باشد، می‌افزاید: مباحثی مانند ولایت، هدفمندی زندگی، مجاهده و مواردی از این دست باید تم اصلی فیلم‌ها و فیلم نوشته‌های هنرمندانی باشد که قصد بازتاب اتفاقات عاشورا را دارند. داستان شهادت امام حسین(ع)، حضرت عباس(ع)، حضرت علی‌اکبر(ع) یا حر دلاور را همیشه در هیئت‌ها و تکایا شنیده‌ایم، اما درک معرفت و انتقال جهان بینی امام حسین(ع) و اصل ولایت‌پذیری یاران کم‌شمار ایشان باید دستمایه ساخت آثار هنری درباره واقعه کربلا باشد. ما بارها عنوان کرده و حتی شنیده‌ایم که تاوان این خون تا قیامت باقی خواهد ماند، پس اگر قصد ساخت اثر سینمایی در ارتباط با این حادثه جانسوز را داریم باید توجه داشته باشیم که فیلم ما باید پاسخ‌دهنده پرسش‌هایی مانند چرایی و لزوم وقوع این حادثه، چگونگی نحوه بیان و انجام رسالت و دلیل صداقت در پذیرش ولایت و... باشد.
این تهیه‌کننده با اشاره به جذابیت‌های بصری و داستانی حادثه عاشورا و با تأکید بر این کلام معصومین که عاشورا همه هستی است، خاطرنشان می‌کند: وقتی عاشورا همه هستی باشد، یعنی ما مجموعه‌ای روایتی از خلقت حضرت آدم(ع) تا قیام قیامت را برای ارائه در قالب هنر تصویری در اختیار داریم پس با این ماده حقیقی و آماده مگر می‌توانیم مدعی باشیم که جذابیت‌های این اتفاق صرفاً محدود به امام حسین(ع) و خانواده بزرگوار ایشان می‌شود. نه! به هیچ وجه! تک‌تک شخصیت‌های حاضر در این رویداد می‌توانند فی‌ذاته دستمایه ساخت فیلم‌ها، تله‌فیلم‌ها، سریال‌ها، قصه‌ها و داستان‌های متعدد باشند. وقتی ما شنیده‌ایم که همه بهشتیان به حال اصحاب اباعبدالله غبطه می‌خورند و یکصدا می‌گویند «یالیتنا کنا معکم فنافوز فوزا عظیما آیا می‌توانیم چشم بر این دنیای گسترده تصویر، معنا و مفهوم ببندیم؟
شرف‌الدین در ادامه این گفت‌وگوی تلفنی دیگر عملاً می‌گرید و در لابه‌لای کلامش مدام استغفرالله می‌گوید. تهیه‌کننده «فرزند صبح» با اشاره به اینکه نزول قرآن و رخ دادن حوادثی مانند قیام اباعبدالله برای انسان‌های کامل نبوده بلکه برای انسان‌های دون و گناهکاری مانند من بوده تا با تمسک به آنها دست به دست خدا بدهیم و برای نجات یافتن از غرق شدن در معصیت‌های زمینی به سمت او حرکت کنیم، گفت: ساخت فیلم عاشورایی به معنای تصویر کردن نعل به نعل حوادث آن هنگام نیست تا بتوانیم ادعا کنیم حق مطلب را ادا کرده‌ایم. هر روز برای ما عاشوراست، کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا، یکی از تفسیرهایش همین است که ما انسان‌ها هر روز و هر لحظه در معرض روبه‌رو شدن با شیطان، شمر، عمرسعد، حرمله و... هستیم و این ماییم که باید انتخاب کنیم در سپاه اسلام قرار بگیریم یا کفر؟ یکی از راه‌های کمک به ما برای این انتخاب، سینما و فیلم‌هایی با محتوای پیام عاشورایی است. من فکر می‌کنم در طول تاریخ بشریت اینقدر که ولایت در عاشورا تجلی پیدا کرده است در جای دیگر متجلی شده باشد. ما شاهدیم که در عاشورا، اصحاب امام حسین(ع) تا آخرین قطره خونشان مفهوم ولایت و لزوم ولایت‌پذیری برای رسیدن به پاکی و طهارت را برای جهان و جهانیان به معنا نشستند.
تضاد سینمای غربی با مفاهیم مذهبی
فیلمساز دیگری که با وی در ارتباط با ظرفیت‌های سینمایی حوادث و شخصیت‌های حادثه کربلا به گفت‌وگو پرداختیم فرج‌الله سلحشور بود. وی در ابتدا موضع صحبت خود را محدود به فیلمسازی و سینمای حال حاضر کشور ساخت و گفت: فضا و حال فیلمسازی موجود رنگ و بوی مذهبی ندارد در حالی که عاشورا تجسم عینی مذهب است،‌ یعنی آیینه تمام نمای اسلامی، واقعه عاشوراست. در حالی که سینمای دنیا چه از بعد محتوایی و چه از بعد ساختاری با مذهب درگیر چالش و جنگ است. این درست است که فیلمسازان ما به دلیل اینکه مسلمان و مذهبی هستند در فیلم‌هایشان معیارهای اولیه فرد مذهبی را نیز به تصویر می‌کشند، اما وقتی آنها همان کتاب‌هایی را می‌خوانند که در غرب که مهد تولید سینماست، نگاشته شده تا چگونه فیلم نوشتن و ساختن را یاد بگیرند، ناخودآگاه تمایل آنها به قسمت همان آموزه‌های غربی گرایش پیدا می‌کند و به همین جهت است که وقتی فیلمسازی با تجربه به نام حسن هدایت فیلم «بقره» را با برداشت از سوره بقره در قرآن می‌سازد، شاهدیم که نه فیلم درست از آب درمی‌آید و نه می‌تواند در عرضه به مخاطب با اقبال روبه‌رو شود. چرا؟ چون فیلمساز و نویسنده ما اصلاً‌ با مذهب سنخیتی ندارد! کسی می‌تواند از مذهب حرف بزند که تربیت شده و رشد یافته مذهب باشد، اما وقتی فیلمساز ما حتی برای تحقیق در محضر علما و مشایخ دین‌شناس هم حاضر نمی‌شود آیا واقعاً می‌تواند فیلم مذهبی بسازد؟! هنر، کاری احساسی،‌عاطفی و برخاسته از بطن و حوادث است پس وقتی قرار است در ارتباط با مفهومی مذهبی اثری ساخته شود که هنرمند در بطن و درون خود بندبنداش آغشته و آمیخته با آن نیست چطور می‌توانیم انتظار ساخت اثری موفق از هنرمند داشته باشیم!
کارگردان یوسف پیامبر با بیان اینکه قهرمانان عاشورا، قهرمانانی نیستند که بتوان با قهرمانان ساخته شده شبیه آنها را مقایسه کرد، گفت: با اندکی تحقیق حتی درباره یاران امام حسین(ع) که جانانه و عاشقانه متقاضی نوشیدن شربت شهادت در رکاب حضرت می‌شوند به وضوح درمی‌یابیم که آنها با انسان‌هایی که ما امروزه در کره خاکی می‌شناسیم تفاوت‌های بسیاری دارند و همین افراد هستند که طی حوادثی که به وجود می‌آورند به ما نشان می‌دهند که درباره داستان شهادت‌مظلومانه امام حسین(ع) و خاندان پاک او چه حوادث عظیم و خارق‌العاده‌ای وجود داشته و رخ داده که هر کدام می‌تواند موضوع ساخت یک اثر سینمایی قوی و تأثیرگذار باشد، اما فیلمسازی که کوچک‌ترین اطلاع و مطالعه‌ای در این زمینه نداشته باشد چطور می‌تواند لحظات ناب و جادویی این اتفاق را به تصویر بکشد؟!
سلحشور فیلم‌های معناگرایانه غربی را صرفاً‌ در ظاهر مرتبط با مسائل مذهبی دانست و تأکید کرد: غرب به عنوان بنیانگذار سینما برای تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی خود مبانی را تعریف کرده که براساس فرهنگ اومانیسم و انسان‌گرایی استوار است و صرفاً تمام اهداف آنها، اهداف مادی است! در حالی که هدف‌های مسلمانان و به خصوص ما شیعیان بر مبنای مبانی معنوی تعریف شده است، ما حتی از مادیات برای رسیدن به معنویات استفاده می‌کنیم. پس به راحتی می‌توان متوجه شد که عقاید ما با غربی‌ها 180 درجه با هم اختلاف دارد پس ما با وجود ابزاری به نام سینما که ماهیتی غربی دارد باید پی جوی اهداف معنوی خود حتی در استفاده از این ابزار باشیم، با این تعریف معتقدم که اهداف ما در خلق آثار سینمایی باید بازتاب واقعیت و حقیقت مذهب در کنار معناگرایی و عبرت‌آموزی آنها باشد.
همه ما کوتاهی کردیم
جمال شورجه دیگر کارگردانی بود که با وی در ارتباط با ظرفیت‌های سینمای حادثه عاشورا و حوادث پیرامون و شخصیت‌های درگیر با آن به گفت‌وگو پرداختیم. وی با تأکید بر اینکه حادثه عاشورا به لحاظ زمانی در یک روز اتفاق افتاد اما ابعاد فرهنگی و تأثیرگذار آن بیش از 1300 سال است که آبشخور مبانی معرفتی مسلمانان قرار گرفته است،‌ گفت: متأسفانه در ارتباط با این اتفاق با گذشت بیش از 30 سال از انقلاب اسلامی که پایه آن براساس مبانی اسلام بود، شاهدیم که در هیچ زمینه‌ای چه کار تحقیقاتی و پژوهشی و چه تولید فیلم و سریال کار شایسته و بایسته‌ای صورت نگرفته است. نمی‌دانم شاید لازم است کم‌کم نتیجه بگیریم که درد و دغدغه این کار در بین مسئولان و هنرمندان ما وجود ندارد! البته در حوزه هنرهای تصویری شاید بتوان قبول کرد که محدودیت‌هایی مانند ناتوانی در نشان دادن چهره معصوم و مسائلی از این دست باعث شده که فیلمسازان ما چندان تمایلی به ساخت فیلم‌ها و سریال‌های پیرامون واقعه عاشورا نداشته باشند، اما این مسئله مسئولیت را از گردن متولیان و مسئولان فرهنگی ساقط نمی‌کند که ما صرفاً به دلیل این محدودیت‌ها به این واقعه، اصل، ریشه‌ها و مفاهیم درون آن نپردازیم یا همانطور که این گزارش آن را دنبال می‌کند از سایر شخصیت‌های حاضر در این واقعه و حوادث پیرامون آنها غفلت کنیم و آنها را نادیده بگیریم چراکه برای تصویرسازی و نشان دادن چهره این افراد محدودیتی نداریم. واقعیت این است که داستان و حوادث پیرامون شخصیت‌ها و شاگردان امام حسین(ع) در طول سفر ایشان از مکه به مدینه و از مدینه به کربلا آنقدر فراوان، زیبا و تأثیرگذار وجود دارد که ما به دنبال بهانه‌هایی مانند آنچه که ذکرش رفت برای کوتاهی‌های خودمان نباشیم. تهیه‌کننده فیلم «نفوذی» با بیان اینکه برای توفیق در این امر لازم است یک سیاستگذاری جامع و کامل صورت گیرد تا از این گنج گرانبهای مسلمانان شیعه و هنرمندان آن بهره‌ای در شأن و نام این اتفاق ببرند، خاطرنشان کرد: البته بخشی از این آسیب نیز به خود هنرمندان برمی‌گردد، حتی من خودم را از این موضوع جدا نمی‌بینم، درست است همه ما کم کار کردیم اما فراموش نکنیم که تربیت هنرمندان آشنا با این فرهنگ و نقاط حساس واقعه عاشورا نیز اصلی است که دلسوزان فرهنگ کشور نباید از آن غفلت کنند.
اگر شما بودید چه می‌ساختید
در پایان صحبت با هر یک از سینماگرانی که در این گزارش صحبت‌هایشان بیان شد از ایشان سؤال کردیم که اگر شما روزی بخواهید از بین حوادث و شخصیت‌های پیرامون امام حسین(ع) و حادثه کربلا اثری بسازید چه شخصیتی را با چه حادثه‌ای انتخاب می‌کردید که پاسخ‌ها به این شرح بود: محمدرضا شرف‌الدین، در آخرین لحظات روز عاشورا و هنگامی که امام حسین(ع) از تیغ دشمنان روی زانوهای مبارکشان قرار گرفته‌اند و خطاب به سپاه کفر می‌فرمایند: اگر دین ندارید لااقل آزاده باشید! در همین هنگام دو نفر از سربازان سپاه کفر که به دلیل به هلاکت رسیدن پدرشان در جنگ نهروان به دست حضرت علی(ع) به خونخواهی پدر به لشکر کفر برای به شهادت رساندن امام حسین(ع) پیوسته بودند دچار تحولی آنی می‌شوند و با توبه به درگاه خداوند شروع به مبارزه با دشمن کفر که لحظاتی پیش جزوی از آنها بودند، می‌کنند و در همین راه به شهادت می‌رسند. من این لحظه بزرگ و آسمانی را برای ساخت فیلم انتخاب می‌کردم.
فرج‌الله سلحشور: داستان‌ها پیرامون شخصیت‌های همراه امام حسین(ع) فراوانند اما من میثم تمار را انتخاب می‌کنم. وعده‌ای که او از امام علی(ع) گرفت مبنی بر اینکه روزی بر درختی توسط حاکمان جابر به دار آویخته خواهی شد اما در آن هنگام نیز دست از حمایت فرزندانم برنخواهی داشت یا شاید حبیب بن مظاهر. این بزرگوار همیشه برای من نمونه یک پیر بسیجی رزمنده و دلیر بوده است.
جمال شورجه: من با الهام گرفتن از مفاهیم، موضوعات و محتوای معنوی قیام عاشورا سعی می‌کردم داستانی امروزین را به فیلمی سینمایی تبدیل کنم. مفاهیمی مانند عشق، ایثار، گذشت و ولایت‌پذیری مفاهیمی هستند که به صورت ناب و خالص در واقعه عاشورا و قیام امام حسین(ع) قابل لمس و درک هستند.
امین خرمی