محرم و انقلاب اسلامی (بخش دوم)

جواد حقگو
امام خمینی اعتقاد داشتند که: «آن جنبه سیاسی است که ائمه ما در صدر اسلام نقشه اش را کشیده اند که تا آخر باشد و آن، این اجتماع تحت یک بیرق، اجتماع تحت یک ایده و هیچ چیز نمی تواند این کار را به مقداری که عزای حضرت سیدالشهدا در او تأثیر دارد تأثیر بکند»
پیش زمینه هر انقلابی بسیج سیاسی توده‌هاست و به اعتقاد اکثر صاحب‌نظران حوزه انقلاب، در بسیج سیاسی و سازماندهی مردم، نقش سه عنصر رهبری، ایدئولوژی و سازمان جدی است. مسجد از دیرباز در زندگی مسلمانان نقش محوری داشته و زیربنای شکل‌گیری تمدن اسلامی محسوب می‌شود. مساجد و دیگر مکانهای مذهبی نظیر هیئتها، تکایا و حسینیه­ها در نظام سیاسی ـ اجتماعی شیعیان فقط کارکرد عبادی و مذهبی نداشته، بلکه دارای کارکردهای سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، نظامی و ... بوده‌اند و در شکل‌گیری نهضت‌های سیاسی ـ اجتماعی ایرانیان در ادوار مختلف، مانند قیام سربداران ، نهضت مشروطه، قیام گوهرشاد و انقلاب اسلامی نقش بسیار مهمی ایفا کرده­اند. در روند شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی، شبکه­های اجتماعی مذهب محور(مساجد، هیئتها و ...) یکی از عمده‌ترین مکانهای آگاه­سازی، تجمع و اعتراض مردم و شکل‌گیری تظاهرات علیه رژیم شاه بود. در واقع تجمع جمعیت که عامل مهمی در شکل‌گیری توده‌هاست و نقش به سزایی در شکل‌گیری تظاهرات و اعتراضات مردمی علیه رژیم شاه داشت از این شبکه­ها ریشه می­گرفت. به طور معمول، در اکثر انقلاب‌ها، مکان‌های عمومی عامل تجمع افراد بوده‌اند برای نمونه خاستگاه و خیزشگاه انقلاب کبیر فرانسه که درسال 1789 میلادی به وقوع پیوست زندان باستیل در شهر پاریس بود.
در انقلاب بلشویکی روسیه در اکتبر 1917محیطهای کارگری ،کارخانجات و جوامع دهقانی، نقش زمینه سازی و گسترش جنبش مارکسیستی را برعهده داشتند. در میان مسلمانان نیز مساجد بعنوان مراکز آغازین شکل گیری انقلاب ها و حرکتهای مردمی در مبارزه علیه ظلم وستم به ویژه در دوران معاصر، نقش تعیین کننده ای داشته اند. در انقلاب اسلامی ایران، شبکه­ های مذکور به طور آشکاری همین کار ویژه را ایفا نمودند. یکی از کارکردهای سازمان در جریان بسیج سیاسی و سازماندهی توده‌های انقلابی، ایجاد فرهنگ و هویت مشترک و بسیج منابع عقیدتی و ارزشی است. در جریان شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی، مساجد و دیگر محافل مذهبی هر چند که به عنوان یک نهاد سنتی در جامعه قلمداد می‌شدند و دارای قدمتی 1400 ساله هستند اما با ارائه کارکردهای متناسب با نیاز روز جامعه توانستند گوی سبقت را از نهادهای مدرن و وارداتی ربوده و به عنوان ستون فقرات وسازمان‌ انقلاب با محور قرار دادن مفاهیم بنیادین نهضت عاشورایی امام حسین نظیر «جهاد» و «شهادت» به ایفای نقش بپردازند. فعالیت گسترده این شبکه­ها در طول دوران قبل از انقلاب اسلامی باعث شد که بسیاری از پارامترهای اصیل و انقلابی ایدئولوژی شیعه نظیر شهادت، ایثار و عدالت به گفتمان غالب و رایج در جامعه بدل شود و انقلابی اسلامی در ایران شکل بگیرد.
اگر به تاریخ بنای نخستین مسجد توسط نبی مکرم اسلام (ص) نگاهی داشته باشیم، در خواهیم یافت که بنای این مسجد در مقطعی از زمان رسالت آن حضرت شکل یافت که ایشان در حال مبارزه برعلیه مشرکان بوده و در راستای تداوم این مبارزه تاریخی و در بدو ورود به مدینه به بنای مکانی مقدس،جهت استمرار بخشی به مبارزه با مشرکان اقدام نمودند. بنابر این ساختار و شالوده مسجد در دوران مبارزاتی پیامبر اسلام(ص) شکل گرفته و به مرکزی برای قیام و جهاد علیه کفار تبدیل شده بود. در ایران و سایر کشورهای اسلامی مسجد به عنوان شبکه­ای اجتماعی با بنیه­ای مذهبی که دارای پتانسیلهای فراوان برای حرکت روبه جلوی جامعه در ابعاد مختلف می­باشد همواره جایگاه بی بدیلی را در مناسبات سیاسی و اجتماعی داشته است. بعنوان مثال : « مسجد تریبون تبلیغات سیاسی حرکت " اخوان المسلمین "در مصر بود . پس از کشته شدن حسن البنّاء، رهبر و مرشد عام اخوان ، در نتیجه سختگیری های زیاد و سنگ اندازی های حکومت، مرکز اجتماع اخوان المسلمین،جایی جز مسجد نبود . یکی از این مساجد، مسجد جامع قاهره بود که اخوان قاهره، برای برپایی نماز جمعه در آنجا گرد می آمدند . آنها از امکانات مسجد برای تبلیغات و اشاعه افکار خود استفاده می کردند. حسن البنّاء در اولین مقاله خود در مجله « الشبان الحسین » ، در نوامبر 1925 اعلام کرد :« مسجد از مهمترین وسایل تعلیم وتربیت و تعلّم و نیز تهذیب نفس است »(1)
مطالعه تاریخ معاصر کشور ما نشان می دهد که مساجد به عنوان مرکز و پایگاه دینی و فرهنگی، نقش بسیار حساس و خطیری در ایجاد هسته­های اولیه نهضت پویا و اصیل ، احیای اسلام انقلابی و جهت دهی به حرکتها و جریانات مردمی داشته است. انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک جنبش اجتماعی ، با استفاده از شبکه­های اجتماعی که غالباٌ در قالبهای مذهبی شکل گرفته بودند، فراگیر شد . شبکه مساجد و جلسات مذهبی همانند حلقه واسط میان رهبران انقلاب و مردم انقلابی بودند که وظیفه بسیج مردم را در جهت مخالفت سیاستهای حاکم بر عهده داشتند.(2) نقش مساجد و دیگر مکانهای مذهبی مانند زیارتگاه­ها و هیئتهای مذهبی در برافروختن اجتماعات در برابر بی­عدالتی و ستمهای روا داشته شده از سوی متجاوزین داخلی و خارجی ایران غیرقابل انکار است برای نمونه در اواخر ماه رمضان سال 1284ه.ش گران شدن قند ، شعله های اعتراض را در بین مردم شیعه ایران بر افروخت . عین الدوله این موضوع را بهانه ساخت تا از مردم زهر چشم بگیرد . به اشاره او علاءالدوله حاکم تهران بازرگانانی را که در ماجرای « نوز بلژیکی» به حرم حضرت عبدالعظیم پناهنده شده بودند احضار کرد و برخی از آنها را به فلک بست . به همین سبب شهر به هم ریخت ؛ بازارها بسته شد و مردم در مسجد شاه گردآمدند . در پی این تجمع مردم نیرو گرفتند و کشمکش بین طرفداران استبداد و عدالتخواهان شدت گرفت و دولت به وحشت افتاد (3) و در فردای آن روز نیز در مسجد شاه ، مجلس بزرگ بر پا شد. این تجمع با توطئه عوامل شاه به تشنج کشیده شد و مأموران با چوب و چماق به جان مردم افتادند . در پی این حادثه ، اجتماعات بزرگی در منازل علما بر پا شد. (4) همچنین در دوره دوم مشروطه و پس از شهادت شیخ فضل الله نوری و با شدت گرفتن درگیریهای سیاسی ، به تدریج ، جو وحشت و ترور بر جامعه حاکم گردید.نخست سید عبدالله بهبهانی که نقش مهمی در رهبری آن نهضت داشت توسط دمکراتها ترور شد. با شهادت او ، بازار تهران اعتصاب کرد .جمعیتی انبوه در مسجد بازار گرد آمدند و خواستار دستگیری و مجازات قاتلان شدند(5).
در جریان انقلاب اسلامی می توان اذعان نمود که اولین جرقه های انقلاب در سال 1340 و 1341 ، با سخنرانی امام خمینی زده شد و مسجد اعظم و مدرسه فیضیه قم بستر اصلی این حرکت را فراهم کردند(6). قیام 15 خرداد سرآغاز جدی مبارزات ملت قهرمان به رهبری امام خمینی است. کلید انقلاب اسلامی از دهه ‪ ۱۳۴۰و به ویژه محرم ‪۱۳۴۲در ایران زده شد. قیام خونین ‪ ۱۵خرداد ‪۱۳۴۲مقدمه ای شد برای آغاز موجی عظیم علیه رژیم ستم شاهی پهلوی که نتیجه آن پیروزی انقلاب اسلامی در ‪ ۲۲بهمن ‪۱۳۵۷بود. پس از وقایع 15خرداد سخنان پرشور روحانیون و وعاظ در مساجد و تکایا و حسینه‌ها و دیگر محافل مذهبی منجر به حضور چشمگیر مردم به ویژه جوانان در این محافل شد. تاکید سخنرانان بر الگو پذیری از سالار شهیدان و خاندان عصمت و طهارت و ترغیب مردم به ایستادگی در مقابل سلطنت منفور پهلوی و درباریان فاسد تا رسیدن به درجه رفیع شهادت و تاکید سخنرانان بر جهاد و جایگاه شهید نزد باریتعالی به گونه ای مردم را به خروش آورد که رژیم پهلوی در بسیاری اوقات ناچار به عقب نشینی شد. در آغاز نهضت اسلامی ، امام خمینی به عنوان یک رهبر دینی با آگاهی از ظرفیتها و قابلیتهای تشکلهای دینی که توسط خود مردم اداره می شد بر بحث سازماندهی هیات های مذهبی ، استفاده بجا و مناسب از فرصتهای وعظ و سخنرانی و آگاه سازی مردم از طریق منابر در مناسبتهای مذهبی توجه ویژه ای مبذول داشتند. عزیمت روسای هیئات مذهبی به قم و ملاقات با امام خمینی در آستانه رفراندوم فرمایشی ششم بهمن 1341، تحولات بی نظیری را در نحوه و مضمون سخنرانیها و مداحیها در هیئات مذهبی ایجاد کرد. تکیه بر قیام و انقلاب بر ضد ظالمین ، جهاد برای رهایی از دست ظالمین و شهادت مضمون اصلی اشعار مذهبی آن دوره شد و انقلابیون با تکیه بر حماسه عاشورای حسینی موفق به جذب جوانان و آحاد مردم در نهضت امام خمینی شدند.
اسلام در مواجهه با ظلم و دفاع از حقیقت، مسلمانان را به جهاد با جان و مال دعوت می کند. پایداری در جهاد ، گاه منجر به پیروزی و گاه منجر به مرگ می گردد که در فرهنگ اسلامی، از آن به «شهادت » تعبیر می شود. تاریخ اسلام سرشار از قیام شیعیان در جهت حاکمیت خود و دفاع از آن بوده است. در سایه مکتب اسلام، مرگ و کشته شدن در راه دفاع از ارزشهای دینی ، فوز عظیم تلقی می گردد . انتشار آثار مهمی درباره «جهاد» و «شهید» از جمله کتاب شهید مطهری ، نشانگر تاثیر نهضت احیاگر امام خمینی و دیگر اندیشمندان اسلامی است. انقلاب اسلامی ترجمان بسیاری از آیات و روایات، به ویژه در زمینه «شهادت» و «جهاد» است. از سوی دیگر، سخنان و پیام های امام درباره شهید و شهادت طلبی، خود، انگیزه و محرک تداوم حرکت انقلاب شد. شبکه­های اجتماعی مذهب محور نه تنها در ایجاد حرکت و جنبش و نیز آگاه سازی مردم مسلمان ایران از ظلم وستم رژیم شاهنشاهی نقش تأثیرگزار و عمیقی ایفاء نمودند بلکه در کنار آن با ترویج فرهنگ عاشورایی که اساسش بر جهاد، شهادت و جانبازی استوار است هسته های اولیه مبارزات مسلحانه را نیز شکل دهی و سازماندهی کردند که از جمله میتوان به عمده ترین تشکل و گروه مذهبی ، سیاسی و نظامی که در یکی از مساجد جنوب تهران شکل گرفت اشاره نمود، تشکیل هیات های موتلفه اسلامی بوسیله برخی از متدینین و متعهدین مذهبی که در اولین حرکت خود حسن علی منصور ، نخست وزیر رژیم شاه را ترور کردند: "جمعیت سری اصلاح حوزه " ، "سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی" ، "المنصورون" و دهها تشکل سیاسی ، مذهبی و نظامی، نتیجه آگاه سازی ، اطلاع رسانی و هدایت صحیح شاگردان امام امت و روحانیت هوشیار در مساجد و جلسات مذهبی و نهادهای دینی بود.7
در تاریخ شیعه محرم جایگاه ویژه ای دارد و خاستگاه بسیاری از تحولات اجتماعی و سیاسی بوده و هست. در واقع مجالس عزاداری که در این ماه به یاد مصائب امام حسین علیه السلام بر پا می شود از مهم ترین عوامل حفظ و نشر مذهب تشیع می باشد. جلال الدین مدنی در مورد نقش مجالس عزاداری در تحولات اجتماعی و سیاسی می نویسد:
«محرم آغاز هر سال قمری یادآور قیام حسین بن علی است. سابقه غالب جنبشها و نهضتهای اسلامی به خصوص در جامعه تشیع نشان می دهد که متأثر از اجتماعات محرم در عزاداری امام حسین علیه السلام بوده است. انقلاب مشروطیت هم دقیقا چنین وضعی را دارد. محرم سال ۱۳۲۳ همین موقعیت را داشت. شور و هیجان در اجتماعات بیشتر محسوس بود. مردم عزاداری و ذکر مصیبت را همراه با ایراد خطابه در فجایع حکومت طالبند. مردم از جمع شدن در حسینیه و تکیه نتیجه فوری می خواهند.» (8)
در تاریخ تشیع به جنبش‌ها و نهضت‌های فراوانی بر می‌خوریم، که اساسی ترین ایدئولوژی آنها، نظام ایدئولوژیک نهضت امام حسین(ع) در واقعه کربلا می باشد. نگاهی به این انقلاب های ظلم ستیز و در رأس آن انقلاب اسلامی ایران، جنبه‌های عمیق قیام عاشورا را آشکار می سازد. در دوران انقلاب اسلامی روحانیون با استفاده از مکانهای مذهبی به ویژه مساجد به ترویج فرهنگ انقلابی عاشورا که جهاد و شهادت شاه­بیت آنرا تشکیل می دهد به تعلیم و تربیت جوانان انقلابی می پرداختند و همانگونه که شهید مطهری در کتاب پیرامون انقلاب اسلامی عنوان می­نماید ماهیت انقلاب اسلامی از طرد همه ارزش های غیر اسلامی و تکیه بر ارزش های مستقل اسلامی تشکیل گردید(9)
انقلاب اسلامی و روند شکل گیری آن، ترجمان وتفسیر و تبیین بسیاری از آیات و روایات بود که به مناسبتهای گوناگون در مساجد و هیئتها توسط روحانیون و وعاظ بدانها تاکید می­شد. از جمله آیات موردنظر، آیاتی بود که پیرامون جهاد و شهادت بود. این آیات به گونه ای ملموس و قابل دسترسی به جامعه عرضه شد. مسئله مرگ و کشته شدن که یک امر دردناک و همراه با ترس و وحشت تلقّی می شد، در طی ایام انقلاب و تحلیل و تفسیری که از مرگ در راه خدا شد، بسیار خوشایند قلمداد شده و از آن استقبال می شد. مرگ در راه خدا و پیروزی و یا شکست به احدی الحسنیین تفسیر شد. بدیهی است که چنین رویکردی به مرگ و شهادت، دشمن را خلع سلاح می کرد و موجب گسترش و تقویت روحیه انقلابی در مردم می شد. شهادت‌طلبی پیوند ناگسستنی با قیام امام حسین(ع) و واقعه عاشورا دارد به طوریکه در طول تاریخ بهره‌برداری هرمنوتیکی روحانیان شیعه از قرآن، سنت و عاشورا، ظرفیت انقلابی گسترده‌ای در اختیار آنان گذاشته است. مفاهیم جهاد و شهادت در دین اسلام از تعبیر خاصی نسبت به ادیان دیگر برخوردار است. شهادت، مرگی از راه کشته شدن است که شهید آگاهانه و بخاطر هدف مقدس و به تعبیر قرآن «فی‌سبیل‌الله» انتخاب می‌کند. مساجد، تکایا و هیئتهای مذهبی به ویژه در ایام محرم جایگاهی برای تزریق همین فرهنگ عاشورایی بود. وعاظ و روحانیون با اشاره به کشته شدن امام حسین در چنان ایامی و تاثیرات خون حسین در احیا دین و شریعت محمد به ترویج فرهنگ شهادت پرداخته و جوانان ایرانی را در برابر انواع و اقسام تبلیغات مسموم رژیم پهلوی با استفاده از ابزار و سلاح جهاد و شهادت واکسینه و مسلح می کردند.
با آغاز ماه محرم ، امام خمینی ضمن انعقاد روضه خوانی در منزل خود در طول دهه ، هر شب به یکی از مجالس عزاداری محلات قم می رفتند و در هر جلسه یکی از همراهان ایشان سخنرانی می کرد و مردم را نسبت به اوضاع کشور مطلع می ساخت.امام بارها و بارها اشاره فرمودند که انقلاب اسلامی ایران ملهم از نهضت حسینی و مکتب عاشوراییست، ایشان میفرمایند: «حجت ما برای این مبارزه ای که بین مسلمین و این دستگاه فاسد است، حجت ما در جواز و لزوم این عمل، عمل سیدالشهدا (ع) است، حجت مان براین است که اگر چنانچه این مبارزه را ادامه بدهیم و صدهزار از ما کشته بشود برای رفع ظلم، برای این که دست آنها را از این مملکت اسلامی کوتاه کنیم، ارزش دارد». امام رمز وحدت کلمه در بین مردم انقلابی ایران را ارادت این مردم به سیدالشهدا دانسته و بر این امر همواره تاکید داشتند که اگر این مجالس عزا، نوحه سرایی و دستجات سینه زنی نبود نه تنها انقلاب اتفاق نمی افتاد بلکه اساسا از دیدگاه ایشان 15 خرداد و دیگر رویدادهای مشابه که همگی سرآغازی برای پروژه انقلاب اسلامی بودند نیز به منصه ظهور نمی رسید.
امام خمینی در بیاناتی بر تاثیر شهادت و جهادطلبی حسین (ع) بر انقلاب اسلامی اشاره دارند و می فرمایند:
مرگ سرخ، به مراتب بهتر از زندگی سیاه است و ما امروز به انتظار شهادت نشسته ایم تا فردا فرزندان مان در مقابل کفر جهانی با سرافرازی بایستند (10)خط سرخ شهادت، خط آل محمد و علی است، و این افتخار از خاندان نبوت و ولایت به ذریه طیبه آن بزرگواران و به پیروان خط آنان به ارث رسیده است(11).من خون و جان ناقابل خویش را برای ادای واجب حق و فریضه دفاع از مسلمانان آماده ساخته ام و در انتظار فوز عظیم شهادتم،(12) در این انگیزه [شهادت] است که همه اولیا شهادت را در راه آن به آغوش می کشند و مرگ سرخ را «احلی من العسل » می دانند.
امام خمینی اعتقاد داشتند که: «آن جنبه سیاسی است که ائمه ما در صدر اسلام نقشه اش را کشیده اند که تا آخر باشد و آن، این اجتماع تحت یک بیرق، اجتماع تحت یک ایده و هیچ چیز نمی تواند این کار را به مقداری که عزای حضرت سیدالشهدا در او تأثیر دارد تأثیر بکند»(13). امام خمینی با تاسی از سیره ر سول اکرم مساجد را مرکز جنبش ها و حرکت های اسلامی معرفی می­کرد. براساس همین دیدگاه است که متفکران و نویسندگان خارجی نیز به اهمیت مساجد در ساختار انقلاب تأکید کرده و آن را محور اصلی و شکل گیری انقلاب اسلامی دانسته اند.از آن جمله حامد الگار نویسنده و منتقد بزرگ می گوید:
«مسجد هسته اساسی تشکیلات انقلاب اسلامی بود. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردی آن بود. نقش مسجد، دیگر نه عزلت و گریزگاهی از جامعه بود که مردم برای دوری جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش دادن به صوت قرآن به آن پناه می بردند بلکه برعکس، مسجد به عنوان یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل گردید به طور خلاصه مسجد تماماً آن چیزی شد که در عصر پیامبر بود»(14)
مجالس عزاداری مکتبی بود که توده مردم درآن درس شجاعت، دینداری، وحدت، ایثارگری و حضور در صحنه را میگرفته و می گیرند. در ایام انقلاب اسلامی، محافل و مجالس پر شوری به یاد وقایع کربلا برپا بوده است و از منابع بر می آید که این مجالس عمومیت داشته و اکثر آحاد ملت در آن شرکت داشته اند و از آنجا که همه آنان حول محور قیام امام حسین علیه السلام مجتمع شده بودند و روحانیت مبارز را پیروان حقیقی امام حسین علیه السلام می دانستند، فرامین و توصیه های آنان را می پذیرفتند و در واقع خود را در صحنه کربلا احساس می کردند و با توجه به عبارت «کلّ یوم عاشوراء و کلّ ارض کربلاء» این انگیزه در آنان قوی گشته بود که اگر در روز عاشورا نبودند که به یاری امام حسین علیه السلام برخیزند، امروز عاشورا دوباره تکرار شده و می توانند به رهبری روحانیت مبارز آرزوی دیرینه خود را که همانا شهادت در راه دین بود، جامه عمل بپوشند ، تشکیل اجتماعات و شیوه مبارزه علیه استبداد و استعمار را می آموختند.
روحانیون شیعه در طول تاریخ طی سخنرانی‌های خود با تفسیر روزآمد آیات و روایات، و همچنین استفاده از نمادهای اسلامی نظیر شهادت، امام حسین، کربلا، عاشورا، پیامبر، امام ، عدالت و مفاهیم مقابل آن مانند ظلم، فساد، یزید و ... و بیان قول، فعل و تقریر معصومان، بر افکار عمومی جامعه تأثیر گذاشته‌اند و فرهنگ سیاسی جامعه را دچار تحول اساسی نموده و هویت‌سازی کرده‌اند. بنابراین استفاده از عناصر شهادت‌طلبی و الگوی کربلا را می‌توان از جمله منابع قدرت روحانیان محسوب نمود. الگویی که در ایام محرم قوی‌ترین نیروی ملی و بسیج اجتماعی را در اختیار روحانیت قرار می‌دهد به شکلی که تمام ملت به سوی یک سوگواری با احساسات شدید تا آن درجه سوق داده می‌شوند که باور کردن آن برای کسانی که شاهد آن نبوده‌اند بسیار مشکل است.از این رو امام خمینی، تقیه، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و شهادت را به صورت متفاوتی با فقهای قبلی تفسیر کرد و با توجه به ربطی که بین این چهار مقوله برقرار کرد، هنگامی که شهادت امام حسین و عاشورا و کربلا و عبارت «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» را در نظر می‌گرفت، تفسیری از قیام امام حسین به دست می‌داد که می‌توانست کنش انقلابی علیه رژیم پهلوی را برانگیزاند. در واقع امام خمینی بیش از هر متاله شیعه که دارای منزلی قابل قیاس با وی است، خاطره کربلا را با احساس حادی از ضرورت سیاسی به کار گرفته است. امام معتقد بودند «عشق به شهادت و عشق به لقاءالله، پیروزی می‌آورد. پیروزی را شمشیر نمی‌آورد، پیروزی را خون می‌آورد
در دوران پیش از انقلاب روحانیون از مساجد برای سازماندهی و هدایت مبارزه بهره می بردند و با تقسیم مناطق و پایگاه قرار دادن هر مسجد در آن منطقه، حرکات نهضت را هماهنگ می کردند و هر منطقه پایتخت با هدایت دکتر بهشتی، باهنر، مفتح و استاد شهید مطهری، در خصوص راهپیمایی ها و پخش اعلامیه ارتباط داشتند. در تهران، مسجد قبا مرکزیت تشکیلات مبارزه با رژیم را به رهبری شهید مفتح بر عهده داشت(15).مساجد به عنوان پایگاه اصلی انقلاب اسلامی هرکدام به نحوی در ایجاد شور و حال انقلابی در میان توده­های مختلف مردم نقش داشتند اما برخی مساجد نظیر مسجد هدایت، مسجد دانشگاه تهران، مسجدقبا، مسجدارک، مسجدلرزاده از اهمیت بیشتری در ایجاد روحیه انقلابی در میان مردم با تکیه بر مفاهیم عاشورایی جهاد و شهادت برخوردار هستند و از همین روی جایگاهی تاریخی در آرشیو ملت ایران یافته‌­اند.
در مجموع چهره دگرگون مساجد، هیئتهای مذهبی و تکایا در دوران پیروزی انقلاب غیر قابل انکار شده بود به ویژه در خلال ماه های آخر لحن نطق هایی که در این محافل مذهبی به ویژه مساجد ایراد می شد، روز به روز سیاسی تر شده و خطابه های آتشین وعاظ و خطبا با محوریت جهاد و شهادت برای رسیدن به پیروزی در تحریک مردم برای مبارزه با رژیم شاه، پیوسته در مساجد و هیئتهای مذهبی استمرار داشت. همانگونه که دیدیم انقلاب اسلامی ایران از بسیاری از جهات وامدار نهضت حسینی و مقولاتی نظیر شهادت‌طلبی عاشورایی است. اندیشه سیاسی امام به دلیل خصلت دینی و ماهیت مکتبی خود،‌ از پیوند عمیق و ناگسستنی با نهضت حسینی برخوردار بوده است. ایدئولوژی تشیع که یک حس پرخاشگری علیه ظلم و مبارزه در راه خدا و در نهایت شهادت‌طلبی را در پیروان خویش زنده نگاه می‌دارد،‌ با تلاش امام خمینی در رأس گروه‌های مذهبی نظیر مساجد و هیئتها بر اذهان عمومی مسلط شد و با توجه به نفود عمیقی که در سطح جامعه داشت، به وسیله شبکه بسیار وسیع روحانیت در شهرها و روستاها گسترش یافت و توانست با بسیج عمومی مردم جایگزین ایدئولوژی حاکم گردد و مردمی‌ترین انقلاب قرن بیستم را رقم زند