گزارشی از شورای استفتاء مقام معظم رهبری

* اعضای این جلسه فقهی غیر از جنابعالی، چه کسانی هستند؟
** آیت ا... سید محمود هاشمی: اعضای جلسه، فعلاً عبارتند از: مقام معظم رهبری (که علاوه بر این که محور اصلی جلسه اند، علاقه شدید به جلسه دارند و منظم و فعال شرکت می‌فرمایند) رئیس قوه قضائیه، فقهای شورای نگهبان، آیت ا... مهدوی کنی، ریاست دیوان عالی قضایی و آیت ا... محمدی گیلانی.
* در جلسه شورا، چه موضوعاتی و با چه اهدافی مطرح می‌شود؟
** همان گونه که از نام جلسه پیداست، هدف، بررسی دقیق فقهی مسایل مبتلابه جامعه اسلامی است، اعم از مسایل مربوط به مشکلات نظام جمهوری اسلامی، یا مسایل مستحدثه و نوپیدا و یا مسائلی که کم‌تر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبیق با نیازهای امروز جامعه اسلامی، نیاز به بحث و بررسی و نگرشی دوباره دارند.
این موضوعات، گاه از سری مسائلی است که از مقام معظم رهبری، استفتاء می‌شود و ایشان دستور می‌دهند که به بحث و بررسی گذارده شود و یا از سری مشکلاتی است که از طریق دیگر اعضای جلسه، به‌ویژه آنان که مسؤولیت‌های قضایی و اجرایی و یا قانونگذاری دارند، مطرح می‌شود. به هر حال، در این جلسه، بحث از موضوعات مستحدثه و زنده است که جای بحث و بررسی آن‌ها در مباحث فقهی، خالی است و مورد نیاز جامعه می‌باشد.
روشن است که بحث در این‌گونه موضوعات، تلاش جدّی می‌طلبد و از مواردی است که توانایی مجتهد و فقیه را به آزمایش می‌گذارد؛ وگرنه بحث در مسائلی تکراری و موضوعاتی که مفصّل پیشینیان بدان‌ها پرداخته‌اند، نشان دهنده قدرت و هنر یک فقیه نیست.
* شکل کار و روش تحقیق و بررسی چگونه است؟
** شیوه کار این گونه است که افراد، به تناسب علاقه، فراغت و آمادگی که دارند، موضوعی را به انتخاب خود یا پیشنهاد دیگر اعضاء، برای تحقیق بر می‌گزینند. پس از گزینش، به دنبال تتبع و تحقیق می‌روند و آن را با مبانی فقهی و استدلالی و اجتهادی، به نگارش در می‌آورند، آن گاه برای بررسی و اظهار نظر دیگر اعضاء، نوشته را در اختیار آنان قرار می‌دهند. سپس طی جلسه، یا جلساتی موضوع تحقیق شده، توسط نویسنده در جمع مطرح می‌گردد و انتقادات و پیشنهادات دیگران را می‌شنود و پس از بحث و بررسی، آن‌چه را پذیرفت، در نوشته خود اعمال می‌کند.
* آیا برای تحقیق در موضوعات، زمان خاصی هم تعیین می‌شود؟
** خیر. همان گونه که گفتم، این مباحث، نوعاً موضوعات نوپیدایند و یا کم‌تر بحث شده اند. از این روی، مدت زیادی می‌طلبد تا شخص مبانی فقهی و اجتهادی مساله را بیابد و آن‌ها را به تقریر در آورد.گاه، در ضمن تحقیق، دامنه بحث گسترده می‌شود و فروعات مختلفی پیدا می‌کند. گاه انتقادات و پیشنهاداتی که می‌شود و نویسنده باید پاسخ‌گوی آن‌ها باشد، موجب می‌گردد که کامل کردن آن زمان بیش‌تری ببرد. هر چه موضوع جدیدتر و یا انتقادات به آن بیش‌تر باشد، مدت زمانی بیش‌تری را به خود اختصاص می‌دهد. این است که برای این گونه بحث‌ها، نمی‌توان سقف زمانی مشخصی را در نظر گرفت. افزون بر این، تدوین آن، وقت فراوان می‌خواهد.
* آیا نتایج این تحقیقات بنای کار دستگاه‌های اجرایی، قضایی و قانونگذاری نظام جمهوری اسلامی قرارمی گیرد؟
** البته قانون این جلسه این نیست که حتماً، نتایج تحقیقاتش مورد استفاده دستگاه‌های اجرایی، قضایی و قانونگذاری قرار گیرد، ولی از آن جایی که موضوع‌هایی که طرح می‌شوند، بیش‌تر مشکلات محل ابتلای نظام جمهوری اسلامی بوده و اعضای جلسه هم، افراد تصمیم گیرنده در نهادهای قضایی، اجرایی و قانونگذاری هستند، طبعاً نتایج این جلسه می‌تواند برای آن آقایان در این زمینه، کارگشا باشد، به‌ویژه آن دسته از مسائلی که پاسخ گوی آن‌ها، شخص مقام معظم رهبری است که تحقیقات انجام شده با توجه به حضور فعال ایشان در جلسه، می‌تواند مورد استفاده در پاسخ به استفتائات قرار بگیرد.
به عنوان مثال، یکی از موضوعاتی که در جلسه شورا مطرح گردید و مورد استفاده دستگاه قضایی قرار گرفت، دیه بود که پرداخت دیه، به چه صورت باید باشد، آیا به صورت اجناس، یا خیر؟
* فرمودید مقام معظم رهبری محور اصلی و از افراد جدّی آن جلسه اند. آیا کثرت اشتغالات معظم له و همچنین برخی دیگر از اعضا، مانع از حضور کیفی آنان نمی‌شود؟
** آن‌چه در این جلسه مهم است، حضور جدّی با مطالعه و ارائه نظرات دقیق و پیشنهادات و انتقادات حساب شده است و در این جهت، مقام معظم رهبری، با وجود اشتغالات و مسؤولیت‌های سنگین دیگرشان، حضور فعّال داشته، بلکه ایشان، رکن و بانی اصل جلسه اند که بدون حضور ایشان جلسه منعقد نمی‌شود. و بارها مشاهده شده که ایشان، بیش از دیگران اصرار بر برقراری جلسه داشته اند و در داخل جلسات نیز، در بحث و انتقاد و جمع بندی مطالب، فعّال بوده و نتایج نهایی بحث‌ها را جمع بندی کرده و نقاط ضعف و قوت آن را اعلام می‌کردند و همواره، به هنگام طرح مباحث، با ایراد انتقاد نقض و ابرام، حل و جواب و دفاع و... شرکت فعالی دارند، به‌ویژه در مسائل نوظهور و مربوط به مسائل اقتصادی و حقوقی.
به نظر من انتقادها و پیشنهادهای ایشان، بسیار جالب و مبتنی بر مبانی صحیح اجتهادی و استدلالی است. و در عین این که بسیار مقیدند که از مبانی فقه جواهری تجاوز نشود، بر پاسخ گویی به مسایل نوظهور اجتماعی و به روز بودن مسایل و موضوعات فقهی مورد بحث نیز، تأکید دارند و مبانی که ایشان بر می‌گزینند، به نتایج خوب و مطلوبی می‌رسد که پاسخ‌گوی مسایل روز و مشکلات جامعه اسلامی است.
* مزایای این شورا، بر دیگر جلسات استفتاء چیست؟
** مزایایی که این شورا دارد، یکی در شکل کار است و دیگری در نوع کار. در جلسات استفتاء مراجع تقلید،معمولاً، کار به این شکل است که: مرجع تقلید، در مقام پاسخ گویی به مقلدان خود، نظریه خود را به اعضای جلسه ارائه می‌دهد، دیگران اگر مطلبی در تکمیل آن فتوا و نظریه داشته باشند، ارائه می‌دهند. بنابراین تنظیم و تبیین و جمع کردن مطالب برای فتوا، به عهده خود آن مرجع است و در محدوده سؤالات استفتاء شده. ولی در این جلسه، چنان‌که عرض شد، یکی از اعضای جلسه، موضوعی را، از مسائلی که بدان‌ها اشاره شد برای تحقیق و اجتهاد و استنباط بر می‌گزیند و آن را پس از تحقیق و تکمیل، به دیگر اعضای جلسه، که نوعاً، از مجتهدین و صاحب نظر بوده و از سطح علمی بالایی برخوردارند، ارائه می‌دهد و طی ساعت‌ها، بحث و بررسی می‌گردد. شخص محقق، باید پاسخ گوی انتقادات و مدافع نظریه خویش باشد.
در حقیقت، روی هر موضوع، دو بار کار تحقیقی و اجتهادی می‌شود: یک بار شخص محقق و یک بار، جمع آقایان شرکت کننده.از نظر نوع کار هم، چنان‌که اشاره کردم، موضوعات و مسائلی که در این جلسه به بحث گذاشته می‌شود، نوعاً، مسایل جدید و مشکلاتی است که نظام اسلامی و جامعه امروز ما، با آن درگیرند. این که معتقدیم، باب اجتهاد مفتوح است و از افتخارات فقه پویای ما، مشخصه باز بودن باب اجتهاد، در این است که بتواند مسایل زنده روز را پاسخ گو باشد؛ به‌ویژه مسائلی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و الگو شدن حکومت اسلامی به وجود آمده است. امروز، مجتهد، باید بتواند بر مبنای فقه جواهری در این مسائل جدید اجتهاد کرده، پاسخ گوید. هم اکنون، خلأهای زیادی در بحث‌های فقهی وجود دارد، که علما و فقهای حوزه، باید آن‌ها را به داخل حوزه‌های درسی بیاورند و با مبانی اجتهادی فقه جواهری و مبانی اصولی قوی، پاسخ گو باشند.
* با توجه به این که اعضای محترم جلسه، هر کدام، به نوعی با مشکلات نظام، رو به رویند و این، در آشنایی بیش‌تر آنان به موضوعات و مسایل مورد ابتلا، تاثیر فراوان دارد، آیا به نظر جناب عالی، این رویارویی نزدیک با مسایل از مزایای این جلسه به حساب نمی‌آید؟
** به نظر من، این هم، یکی دیگر از ویژگی‌های این جلسه است؛ زیرا اعضای این جلسه افرادی هستند که هم می‌توانند مبانی فقه جواهری را به طور کامل و دقیق و عمیق بفهمند و هم چون درگیر مسایل و مشکلات نظام و جامعه‌اند، در تشخیص موضوع و توجه به ابعاد مختلف مسأله، از توانایی خوبی برخوردارند. در نتیجه، بررسی‌هایی که انجام می‌شود، از هر دو بعد، کامل تر و دقیق تر از بحث‌هایی است که اتفاقاً و احیاناً در حوزه انجام می‌گیرد.
وجود چنین اعضایی در جلسه، به‌ویژه مقام معظم رهبری، که از بهترین افراد جلسه هستند، مباحث را از هر دو بعد کامل می‌کند. به نظر من، موضوع شناسی در این جلسه، بسیار غنی است، همان چیزی که در استنباط مسایل مستحدثه، بسیار لازم و ضروری است.به هر حال، اعضای این جلسه، با توجه به سطح بالای علمی و فقاهتی که دارند، موضوع مورد تحقیق و تتبع را از هر جهت، مورد ارزیابی و تحقیق قرار می‌دهند. و همان گونه که گفته شد، پیوندی بین فقه سنتی و مسایل روز انجام می‌دهند. این امتیاز مهم جلسه است.
* اگر در موردی، شناخت موضوع، نیاز به نظرخواهی از کارشناسان داشته باشد چنین چیزی انجام می‌گیرد؟
** بله. به‌عنوان مثال، در همین مساله ذبح با دستگاه، این که دستگاه چیست و کارش را چگونه انجام می‌دهد؟ از توضیحات کارشناسان استفاده شده است. شخص محقق، در صورتی که نیاز ببیند که از نظر کارشناسان استفاده کند و تحقیق خود را با توجه به نظر کارشناسی به جلسه ارائه دهد، این کار را انجام می‌دهد.
* آیا بحث‌ها و گفت و گوهایی که در جلسه انجام می‌گیرد، ثبت و ضبط می‌شود؟
** متاسفانه خیر؛ ولی انتقادات و اشکالاتی را که محقق بپذیرد، در نوشته درج می‌شود و این نوشته‌ها موجود است. و بحمد ا... این توفیق پیدا شد که برخی از آن‌ها، در مجله وزین فقه اهل بیت(ع) منتشر گردد.
* آیا تحقیقات این جلسه را، که به صورت مقاله ارائه می‌شود، می‌توان نظریه همه اعضای جلسه دانست یا این که نظر خود نویسنده است؟
** هر چند امکان دارد تمامی اعضا، یا بیش‌تر آنان با نظر نویسنده موافق باشند، با این حال، آن‌چه ارائه می‌شود نظر نویسنده است؛ زیرا چه بسا، برخی افراد جلسه انتقاداتی داشته اند که از نظر نویسنده، چون قبول نیفتاده، در نوشته اعمال نشده است. آن‌چه ارائه می‌شود، یا خود نویسنده تحقیق و استنباط کرده یا اگر دیگران پیشنهادات و یا انتقاداتی داشته اند، پس از قبول آن‌ها نوشته خود را اصلاح کرده که در نتیجه، آن‌چه ارائه می‌دهد، نظرخود اوست.
* لطفاً بفرمایید این شورا، از چه زمانی آغاز به کارکرده و شما چه مدتی است که در آن شورا حضور می‌یابید؟
** آیت ا... مؤمن: بسم ا... الرحمن الرحیم. پس از انتخاب حضرت آیت ا... خامنه‌ای از سوی خبرگان، به رهبری جمهوری اسلامی، هنوز چهلم امام، رحمه ا... علیه، فرا نرسیده بود که عده‌ای از دوستان، گفتند: خوب است به آقا پیشنهاد کنیم بحث فقهی داشته باشند. در همان روزها، خدمت ایشان رسیدم و دو پیشنهاد به معظم له عرض کردم: یکی این که مناسب است جناب عالی، درس خارج فقهی شروع کنید و مقرر خوبی هم داشته باشید که این مباحث را تقریر کند و به چاپ برسد و در اختیار حوزه قرار گیرد.
ایشان فرمودند: اکنون که فرصت بسیار اندک است. رفت و آمدها و ملاقات‌ها زیاد است و در ضمن، تابستان است و درس‌ها تعطیل. ان شاء ا... در آغاز سال تحصیلی، اگر مجالی بود، بحثی را شروع می‌کنم.
پیشنهاد دیگر این بود که: جلسه‌ای با شرکت آقایان علما و فضلای حوزه تشکیل شود و در آن جلسه، مباحث مورد نیاز نظام مطرح شوند و با حضور حضرت عالی، به بحث گذارده شود و مورد بررسی قرار گیرد. برای این کار، خوب است شماری از علمای قم، که ممحض در بحث و تدریس هستند، در این جمع باشند، تا مباحث این جلسه، در حوزه نیز انعکاس یابد و اساتید حوزه هم به این فکر بیفتند که مسایل مورد نیاز و مبتلا به را در درس‌های خود، مطرح کنند.
ایشان، این پیشنهاد را نیز پذیرفتند و فرمودند: خود شما هم یکی از شرکت کنندگان باشید.
* چه موضوعاتی در این جلسه، به بحث گذارده می‌شوند؟
** موضوعات، چند دسته اند: موضوعات جدید و مستحدث.
موضوعاتی که سابقه طرح در فقه دارند، ولی نیاز به تحقیق و بررسی دوباره دارند تا به تمامی جوانب و ابعاد آن‌ها توجه شود. موضوعاتی که مشکلات فعلی نظامند که از مقام معظم رهبری استفتاء می‌شوند و یا از سوی اعضای جلسه، آنان که دست اندرکار مسایل اجرایی اند به میان می‌آید.
* لطفاً درباره شکل کار و شیوه تحقیق،توضیحاتی بفرمایید؟
** شکل کار، به این صورت است: پس از آن که مشخص شد چه موضوعی باید بررسی گردد، یکی از اعضاء، داوطلبانه، یا به پیشنهاد دیگر اعضاء، موضوع را برای تحقیق بر می‌گزیند. آن شخص موظف است، نتیجه تحقیق خود را در جزوه‌ای مستدل و مستند، ارائه دهد. جزوه، تکثیر می‌شود و در اختیار اعضای جلسه قرار می‌گیرد. پس از مطالعه، در جلسه، یا جلساتی، جزوه خوانده می‌شود. افراد، هر کدام، نظر انتقادی، یا پیشنهادی در جهت تکمیل آن داشته باشند، بیان می‌دارند. نویسنده اگر نظرات اصلاحی را پذیرفت، جزوه را اصلاح می‌کند.
بحث و بررسی دقیق انجام می‌گیرد، به حدّی که اطمینان می‌آورد، بخصوص برای مقام معظم رهبری.
* با توجه به اشتغالات فراوان مقام معظم رهبری، حضور کمَی و کیفی ایشان در جلسه، چگونه است؟
** حضور کمی، به معنای فیزیکی، باید عرض کنم: جلسه، قائم به ایشان است. اگر ایشان حضور نداشته باشند، جلسه، برگزار نمی‌شود. با وجود کثرت کارها، حضور ایشان در جلسه بسیار جدی، با علاقه و اشتیاق است. گاهی وقت‌ها، که بعضی از اعضای جلسه می‌خواهند عذری بیاورند برای تعطیلی جلسه، ایشان نمی‌پذیرند. یا مثلاً گاهی وقت‌ها، به خاطر خستگی ایشان، برخی از اعضای دفتر، از روی دلسوزی، پیشنهاد تعطیلی جلسه را می‌دهند که ایشان نمی‌پذیرند.
از نظر کیفی هم، انصافاً، با استعداد و بینش دقیقی که دارند، در مباحث وارد می‌شوند و به اظهار نظر می‌پردازند. چند موضوع را هم، خود ایشان، متصدی تحقیق و بررسی بوده اند.
* بزرگان مراجع، از این گونه جلسه‌ها که شورای استفتاء نامیده می‌شود،داشته و دارند. به نظر حضرت عالی، این جلسه، چه برتری بر آن‌ها دارد؟
** به نظر من، مهم ترین امتیاز این جلسه، شکل کار آن روی موضوعات و مسایل آن است. در جلسات استفتاء دیگر، موضوع کار، مسائلی است که از مرجع تقلیدی، استفتاء شده و آن آقا، نیاز می‌بیند که در جلسه‌ای درباره آن بحث شود.
شیوه کار هم، نوعاً بدین گونه است که مساله مطرح می‌شود، آقای مرجع، مطالبی می‌فرمایند، آقایان دیگر هم، با مطالعاتی که داشته‌اند، به اظهار نظر می‌پردازند. و به گونه محدود، دلائل آن مساله بررسی و پاسخ مساله داده می‌شود. ولی در این جلسه فقهی، که در محضر رهبر انقلاب برگزار می‌شود، جدای از این که بیش‌تر، بحث روی موضوعات جدید، یا مورد ابتلای جامعه و نظام است که باید مشکلی را حل کند، هر یک از اعضای جلسه، به تنهایی موضوعی را می‌پذیرد و روی آن به تحقیق و تتبع می‌پردازد و آن را در جزوه ای، به گونه‌ای مستدل و بیانی اجتهادی محکم، می‌نویسد و به دیگر افراد جلسه ارائه می‌دهد و آنان، جزوه را به دقت مطالعه و نقد و بررسی می‌کنند. نویسنده، باید در جلسه‌ای از مبانی و مستندات خود، دفاع کند. چه بسا برخی از موارد جزوه، نیاز به بازنگری و نگارش دوباره پیدا می‌کند. انصافاً، تهیه چنین جزوه ای، کاری بس مشکل است و با کاری که اعضای شوراهای استفتاء معمولی، انجام می‌دهند، اصلاً قابل مقایسه نیست.
امتیاز دیگر این جلسه، که از ترکیب اعضای آن، نشأت می‌گیرد، حضور ذهن و آگاهی اعضاء، بر زوایای گوناگون موضوعی است که مطرح می‌شود. به تعبیر دیگر، افراد این جلسه، چه شخص مقام معظم رهبری، چه دیگر افراد، هر کدام، به گونه‌ای با مسایل اجرایی نظام درگیرند و بر دشواری‌ها به خوبی آگاهی دارند و موضوعاتی هم که به بحث گذارده می‌شود، بیش‌تر موضوعاتی است که نظام و جامعه در رابطه با آن‌ها، مشکل دارند. پر واضح است که هر چه شناخت موضوع، دقیق تر باشد، استنباط و اجتهادی که به عمل می‌آید، دقیق تر و کارگشاتر خواهد بود.
* آیا نتایج تحقیقات این جلسه، مرجع کاردستگاه‌های اجرایی قرار می‌گیرد؟
** بله. ولی چون این نظر مقام معظم رهبری است که مبنای کار قرار می‌گیرد، تحقیقات انجام شده اگر برای ایشان قانع کننده باشد و به‌نظر قطعی برسند، بر اساس آن، نظر خود را اعلام می‌دارند. ملاک در امور نظام، نظر مقام معظم رهبری است که این جلسه نقش مهمی در آن دارد.