چشم‌انداز اقتصاد انرژی در ایران

توسعه حوزه‌های ساحلی
توسعه حوزه‌های ساحلی عمدتاً بر حفظ سطح فعلی تولید از حوزه‌های قدیمی و بزرگ متمرکز شده است. برنامه بازیابی نفت EOR شامل تزریق گاز در تعدادی از حوزه‌ها همچون مارون، کارانج و حوزه غیرفعال پارس ادامه دارد. برنامه بازیابی نفت EOR بر روش‌هایی همچون تزریق گاز، توسعه ساختاری و تأمین مالی طرح‌ها استوار است.
اگرچه شرکت ملی نفت ایران در اجرای برنامه‌های بازیابی نفت EOR در برخی حوزه‌ها همچون آغاجاری، پینک، کوپال و رامشیر با مشکلاتی مواجه بوده است ولی در برخی از سایر حوزه‌ها موفقیت‌آمیز بوده است. یکی از برنامه‌های توسعه وزارت نفت در حوزه گچسر انجام گرفته است که دارای 53 میلیارد بشکه نفت است و تزریق مقادیر عظیمی گاز را برای افزایش تولید شامل می‌گردد.
توسعه حوزه‌های غیرساحلی
از سال 1998، ایران روزانه 000/500 بشکه نفت خام از طریق 8 حوزه غیرساحلی تولید می‌کند. حوزه دورود 1 و 2 سلمان، ابوذر، فروزان و سیری قسمت عمدۀ تولید حوزه‌های غیرساحلی ایران را دربرمی‌گیرند. ایران در نظر دارد حوزه‌های غیرساحلی خود را گسترش دهد و انتظار می‌رود ظرفیت تولید را به 1 میلیون بشکه نفت در روز در سال آینده برساند. برآوردها حاکی از آن است که توسعه حوزه غیرساحلی خلیج‌فارس و دریای خزر به 5 تا 10 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیازمند است.
در 14 نوامبر 1999 کمپانی شل برنده مناقصه 800 میلیون دلاری توسعه حوزه‌های نفتی غیرساحلی نوروز و سروش گردید. این حوزه‌ها در 50 مایلی غرب جزیره خارک قرار دارند و برآورد می‌شود 400 میلیون بشکه نفت عمدتاً سنگین را شامل گردند. سروش یکی از 11 مناقصۀ اصلی است که از سوی شرکت ملی نفت ایران در سال 1995 ارائه گردید و اجرای پروژه تولید نفت را از سطح قبلی 000/60 بشکه نفت در روز به سطح 100 تا 150 هزار بشکه نفت در روز و در حوزه نوروز به سطح 000/90 بشکه نفت در روز رساند. قرارداد شل بواسطه قوانین تحریم اقتصادی آمریکا تا حدی در پرده ابهام قرار داشت.
شرکت ملی نفت ایران مایل است 5 حوزه نفت و گاز در ناحیۀ هرمز را توسعه دهد، حوزه A نزدیک جزایر لاوان، حوزه اسفندیار نزدیک جزیره خارک و 2 حوزه دیگر نزدیک حوزه گاز پارس جنوبی قرار دارد. بر طبق برآورد شرکت ملی نفت ایران، این حوزه دارای 400 میلیون بشکه نفت است و توانایی تولید تا 000/80 بشکه نفت در روز را دارد.
پالایشگاه
تا ژانویه سال 2000، ایران 9 پالایشگاه عملیاتی با ظرفیت 47/1 میلیون بشکه در روز را در اختیار دارد. ایران به منظور آنکه بتواند نیازهای داخلی را تأمین کند از سال 1982 به واردات مواد نفتی پالایش شده از خارج اقدام کرده است و تلاش می‌کند ظرفیت پالایشگاه‌های خود را تا 2 میلیون بشکه نفت در روز توسعه دهد. ایران دو طرح پالایشگاهی را در دست اجرا دارد یک طرح مربوط به پالایشگاه 000/225 بشکه در روز جزیره قشم می‌گردد. طرح 3 میلیارد دلاری پالایشگاه چاه‌بهار در سال 1994 به وسیله دولت تصویب گردید و به وسیله سرمایه‌گذاران بخش خصوصی تأمین مالی می‌شود.
گاز طبیعی
ایران دارای 812 میلیارد مترمکعب ذخائر گازی اثبات شده است. و پس از روسیه دارای بزرگترین ذخائر گاز جهان می‌باشد. این ذخائر گاز تماماً متعلق به ایران است و هنوز بهره‌برداری نشده‌اند بدین‌ترتیب ایران قابلیت بالقوه زیادی برای توسعه حوزه‌های گازی دارد و علاوه بر مصرف داخلی که به سرعت در حال افزایش است. توانایی آن را دارد که به یک صادرکننده گاز طبیعی بزرگ در جهان مبدل شود. در سال 1998، ایران 9/1 میلیارد بشکه گاز طبیعی را تولید کرد.
هم‌اکنون گاز طبیعی، 4 درصد از کل مصرف انرژی ایران را شامل می‌گردد.
ایران دارای یک حوزه گاز طبیعی بزرگ در پارس جنوبی است. حوزۀ پارس جنوبی برای اولین بار در سال 1998 کشف شد و حجم ذخائر آن در اوایل دهه 90، به 128 میلیارد فوت مکعب تخمین زده می‌شد. به هر حال شرکت ملی نفت ایران مطالعاتی را در سال 1996 انجام داده و نشام می‌دهد که حجم ذخائر این حوزه به 240 میلیارد بشکه تخمین زده می‌شود که قسمت عمده‌ای از آن قابل استخراج است و حداقل 3 میلیارد بشکه از آن گاز فشرده است. سایر حوزه‌های گازی ایران عبارتند از: حوزه گازی 47 میلیارد بشکه‌ای پارس شمالی، حوزه نارکنگان، حوزه 13 میلیارد بشکه‌ای آقاردالان در استان فارس.
توسعه حوزه دوگانه آقاردالان یکی از طرح‌های گاز موفق اخیر از سوی شرکت ملی نفت ایران بوده است. حوزه آقاردالان به ترتیب دارای 600 میلیون فوت مکعب و 800 میلیون فوت مکعب تولید گاز بوده‌اند.
پروژه توسعه حوزه‌های جدید
در 29 سپتامبر 1997، شرکت توتال یک قرارداد 2 میلیارد دلاری را به همراه گاز پروم روسیه و پتروناس مالزی برای اکتشاف حوزه پارس جنوبی و توسعه حوزه در طول فاز 2 و 3 آن انجام داده است. شرکت ملی نفت ایران تخمین می‌زند که حوزه پارس جنوبی دارای ظرفیت بالقوه تا 8 میلیارد بشکه نفت از 4 ذخائر انفرادی آن می‌باشد که محتملاً از سال 2001 آغاز خواهد شد. فاز 1 این قرارداد تا انتهای سال 2001 به اتمام خواهد رسید و شامل 900 میلیون فوت مکعب گاز طبیعی و 40000 بشکه در روز گاز فشرده می‌باشد.
اولین فاز این قرارداد به وسیلۀ شرکت توسعه و مهندسی نفت انجام خواهد گرفت در حالی که کنسرسیوم توتال مسؤول راه‌اندازی فاز 2 و 3 خواهد بود. در آگوست سال 1999، توتال یک قرارداد 110 میلیون دلاری با صنایع سنگین هیوندایی برای نصب 2 خطوط لوله زیر دریا از پارس جنوبی به عسلویه منعقد کرد. تا پایان سال 1999 آینده فاز 4 و 5 نامطمئن باقی مانده است، کمپانی شل و گاز پروم هر دو به دنبال انعقاد قرارداد برای این حوزه می‌باشند.
صادرات گاز طبیعی
اگرچه مصرف گاز طبیعی به سرعت رشد کرده است، ایران در نظر دارد صادرات گاز طبیعی را افزایش دهد. ایران طرح‌های صادرات گاز به ترکیه، ارمنستان، اروپا، پاکستان و هند را بررسی می‌کند.
در سال 1996، ایران و ترکیه یک قرارداد 20 میلیارد دلاری را امضا کردند که براساس آن ایران بایستی در طول 22 سال اقدام به صادرات گاز به ترکیه بنماید. صادرات گاز ایران به ترکیه قرار است تا سال 2005 به 1000 میلیون مترمکعب در روز بالغ شود. در نوامبر 1998، ترکیه ساخت 623 مایل از خطوط انتقال گاز به مناطق غربی ایران را آغاز کرد. در ژانویه سال 2000، ایران گفت که پیشنهاد ترکیه برای به تعویق انداختن صادرات گاز تا سپتامبر 2001 را پذیرفته است. ترکیه اعلام کرده بود که به دلیل مشکلات اقتصادی قادر نیست خط لوله گاز مربوط به خود را تکمیل کند.
انرژی‌‌‌‌ الکتریکی
ایران تأسیسات تولید انرژی الکتریکی را به ظرفیت 27 گیگا وات نصب نموده است که 85 درصد از انرژی تجهیزات حرارتی آن از طریق گاز طبیعی تأمین می‌شود. با رشد سریع تقاضا برای انرژی الکتریکی، ایران با نصب نیروگاه‌های حرارتی و هیدروالکتریک، ظرفیت تولید خود را به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌دهد. بزرگترین طرح هیدروالکتریک ایران یک طرح 2000 مگاواتی است که در یکی از سدهای ایران به اجرا می‌رسد. در ماه مارس 1999، دومین فاز عملیات ساختمانی تجهیزات هیدروالکتریک این طرح در شهر مسجد سلیمان در استان خوزستان آغاز شد. این طرح ظرفیت تولید انرژی الکتریکی را تا 2 گیگابایت افزایش می‌دهد.
چندین نیروگاه الکتریکی در سال‌های اخیر در ایران به بهره‌برداری رسیده‌اند. از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به نیروگاه حرارتی 2000 مگاواتی قزوین (به وسیله شرکت میتسوبیشی)، نیروگاه سیکل ترکیبی 1290 مگاواتی رشت و دو برابر کردن ظرفیت نیروگاه تبریز اشاره کرد. ایران به افزایش ظرفیت تولید انرژی الکتریکی به سرعت ادامه می‌دهد. بر طبق اظهارات حبیب‌الله بی‌طرف وزیر نیروی ایران، مصرف برق در ایران بایستی میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری خارجی را در سال‌های آینده جذب کند.
ایران پیشنهاداتی را برای اعطای وام و عقد قراردادهای BOT (ساخت، بهره‌برداری و واگذاری) دریافت نموده است. قراردادهای BOT به کمپانی سرمایه‌گذار اجازه می‌دهد که نیروگاه را تأسیس و از منافع آن در یک دورۀ 15 تا 20 ساله استفاده کند و پس از آن نیروگاه به وزارت نیروی ایران تحویل گردد. تاکنون مذاکراتی با شرکت‌های بین‌المللی انرژی برای توسعه نیروگاه‌های بندرعباس، شهید رجایی، البرز، رامین و کرمان صورت گرفته است.
در سال 1998، معاون وزیر انرژی ایران اعلام کرد که ایران از ورود شرکت‌های اروپایی و سرمایه‌گذاران خصوصی آمریکا در طرح‌های خصوصی‌سازی صنعت برق ایران استقبال می‌کند.
شکست انحصار شرکت توانیر در تولید انرژی الکتریکی و ایجاد رقابت برای شرکت‌های خصوصی و کاهش حجم وسیع یارانه‌های دولتی دو هدف اصلی در استراتژی ایران می‌باشند. برای نیل به این دو هدف، افزایش تولید انرژی الکتریکی، افزایش راندمان در انتقال انرژی، کاهش 4 میلیارد دلار اتلاف انرژی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی مهم‌ترین اولویت‌های ایران به شمار می‌روند.
انرژی هسته‌ای
در 3 اکتبر سال 1997، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران اعلام کرد که ایران در نظر دارد 20 درصد از انرژی الکتریکی خود را از طریق نیروگاه‌های هسته‌ای تأمین کند. وی اعلام کرد که ایران در نظر دارد پس از بهره‌برداری نیروگاه اتمی بوشهر به وسیله روسیه، نیروگاه هسته‌ای دیگری به ظرفیت 1000 مگاوات تأسیس کند.
علاوه بر این وی گفت که ایران در نظر دارد نیروگاه‌های هسته‌ای دیگری نیز با همکاری روسیه و چین تأسیس نماید.
هم‌اکنون ایران 5 راکتور هسته‌ای کوچک را در اختیار دارد که یکی از آنها در تهران و 4 راکتور دیگر در اصفهان است. ایران ادعا می‌کند که هدف از تأسیس نیروگاه‌های هسته‌ای مقاصد صلح‌آمیز و آزاد ساختن قسمتی از منابع نفت و گاز برای صادرات است. در سال 1998، دولت آمریکا اعلام کرد که ایران منابع نفت و گاز کافی در اختیار دارد و نیروگاه هسته‌ای، گران‌قیمت و غیرضروری است و می‌تواند برای مقاصد نظامی به کار می‌رود. ایران یکی از امضاکنندگان معاهده استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است.
عملیات نیروگاه اتمی بوشهر از سال 1974 شروع گردید ولی در زمان شروع انقلاب اسلامی در حالی که 80 درصد از آن تکمیل شده بود، ناتمام باقی ماند. در ژانویه 1995، روسیه یک قرارداد 780 میلیون دلاری را برای اتمام عملیات این نیروگاه منعقد کرد. قرارداد روسیه شامل تکمیل دو واحد 1300 مگاواتی آب سبک تحت فشار و نصب 2 واحد مدرن 440- VVER می‌باشد. ایالات متحده آمریکا با این طرح، قویاً مخالف است و اطلاعاتی را در اختیار روسیه قرار داده است که به وجود برنامه تسلیحات هسته‌ای در ایران اشاره می‌کند. علی‌رغم این مخالفت‌ها، روسیه به عملیات خود در نیروگاه بوشهر به آهستگی ادامه می‌دهد. موعد تکمیل نهایی این طرح هنوز مشخص نیست.
مهم‌ترین شاخص‌های انرژی در ایران
ذخائر نفت و گاز اثبات شده (تا اول ژانویه 2000): 7/89 میلیارد بشکه
سهمیه تولید نفت خام اوپک (در اول آوریل 2000): 359/3 میلیون بشکه
ظرفیت تولید نفت قابل تداوم (تخمین سال 1999): 4-7/3 میلیون بشکه
تولید نفت (اکتبر 99): 5/3 میلیون بشکه
مصرف نفت (تخمین سال 1999): 2/1 میلیون بشکه
خالص صادرات نفت (تخمین سال 1999): 4/2 میلیون بشکه
ظرفیت پالایشگاه‌های نفت خام: 47/1 میلیون بشکه
مهم‌ترین مشتریان نفت خام (1999): ژاپن، کره جنوبی، بریتانیا، چین، ترکیه، تایلند، هند، برزیل و تایوان
ذخائر گاز طبیعی: 812 میلیارد فوت مکعب
تولید گاز طبیعی: 9/1 میلیارد فوت مکعب
مصرف گاز طبیعی: 8/1 میلیارد فوت مکعب
ذخائر ذغال‌سنگ قابل برداشت: 213 میلیون تن
تولید ذغال‌سنگ (تخمین سال 1998): 02/1 میلیون تن
مصرف ذغال‌سنگ (تخمین سال 1998): 66/1 میلیون تن
خالص واردات ذغال‌سنگ (تخمین سال 1998): 44/0 میلیون تن
ظرفیت تولید الکتریسته: 8/26 گیگابایت (91 درصد حرارتی)
تولید الکتریسته: 3/95 میلیارد کیلو وات
کل مصرف انرژی (تخمین سال 1998): 5/4 کادر یلیون (1 با 24 صفر) B.t.u (2/1 درصد از کل مصرف انرژی در جهان)
مصرف انرژی‌های کربنی (تخمین سال 1998): 4/79 میلیون تن کربن (3/1 درصد از کل مصرف انرژیهای کربنی جهانی)
مصرف انرژی سرانه (تخمین سال 1998): 4/72 میلیون B.t.u (این شاخص در آمریکا 7/450 میلیون B.t.u است)
مصرف انرژی کربنی سرانه (تخمین سال 1998): 3/1 تن کربن (این شاخص در آمریکا 5/5 تن کربن است).
شدت مصرف انرژی (تخمین سال 1998): B.t.u 26900 به ازای هر دلار به قیمت ثابت سال 1990 (این شاخص در آمریکا B.t.u 13400 به ازای هر دلار به قیمت ثابت سال 1990 است.)
شدت مصرف انرژی کربنی (تخمین سال 1998): 47/0 تن به ازای هر 1000 دلار به قیمت ثابت سال 1990 (مقدار این شاخص در آمریکا 21/0 تن به ازای هر 1000 دلار به قیمت ثابت سال 1990 است).
سهم بخش‌های مختلف در مصرف انرژی (تخمین سال 1997): صنعت (9/42 درصد)، مصرف خانگی (4/27 درصد)، حمل‌ونقل (2/20 درصد). تجاری (5/9 درصد).
سهم سوخت در مصرف انرژی (تخمین سال 1998): نفت 8/54 درصد، گاز طبیعی 6/42 درصد، ذغال‌سنگ (9/0 درصد).
مصرف انرژی‌های قابل بازیافت (تخمین سال 1997): 106 میلیارد B.t.u (6 درصد افزایش در سال 1996).
نسبت جمعیت به تعداد وسائط نقلیه: 4/24 (در آمریکا این شاخص 3/1 است).
مهمترین کمپانی‌های خارجی سرمایه‌گذاری‌کننده در ایران: گاز پروم، پتروناس، شل و توتال، مهمترین حوزه‌های نفتی: گچسر، مارون، اهواز، آغاجاری، رگ سفید، پارسی، بی‌بی حکیمه.
مهمترین ترمینال‌های نفتی: گناوه، جزایر خارک، لاوان، سیری، بهرگان و لارک.