اندیشه سیاسى مسلمانان (بخش صد و چهلم)

فتح‌الله پریشان
در پرتو بررسی اندیشه های سیاسی اندیشمند شیعی قرن هشتم هجری، قطب الدین رازی، رابطه دین و سیاست و همچنین رابطه نسبت فرد با جامعه را مورد مطالعه قرار دادیم. اینک موضوع این نوشته ضرورت و هدف سیاست و وظایف دولت از منظر وی است. قطب الدین رازی حوزه سیاست را عالم ارضی و زمینی می داند و آنچه در چنین عالمی به تعقل عقل نظری آید و از امور اختیاری انسان محسوب شود، مبنای حکمت عملی می شود. نزد او آنچه مورد سیاست واقع می شود و متعلق آن می گردد، عالمی است که مشحون از خیر و شر می باشد و سیاستی که منشأ آن حکمت عملی است، متکفل آن می باشد که آنچه شر (نسبی) و در تعارض با خیر است را تبدیل به خیر کند و تا عالم زمینی آمادگی بیشتری در برخورداری از خیرات و کمالات عالم بالا (عالم سماوی) بیابد.
نزد قطب الدین رازی حکمت عملی به تعیین باید و نبایدها و شناسایی آنها در حوزه های مختلف تهذیب نفس، تدبیر منزل و سیاست مدن می پردازد و آنچه را که کمال و فضیلت است، معرفی می کند و زمینه های تخلق به آنها را در سطح مصالح فردی و جمعی برای فرد، خانواده و جامعه فراهم می سازد. در سامان فکری رازی، دستگاهی که سیاست های فضیلت آور را جاری می کند، دولت می باشد. دولت با فراهم کردن زمینه های تخلق به ارزش ها و فضایل و کمالات، به تأسیس سازمان ها و نهادها و فراهم سازی ابزارهای لازم می پردازد تا تحصیل آنچه که فضیلت و کمال است و اعم از کمالات نظری و عملی می باشد، برای همه افراد جامعه هموار شود، اگر چه افراد جامعه بسته به استعدادهای کمالی خود و به میزان خاصی از آنها روی می آورند و بهره می برند، لذا مطابق با نظر رازی در «شرح الاشارات و التنبیهات»، آنچه که متعلق سیاست دولت قرار می گیرد، تربیت نفوس حیوانی افراد جامعه است تا بسته به اختلافی که نفوس حیوانی افراد دارند، تعدیل گشته و به مرتبه نفس ناطقه برسند و از چنین نفسی به مرتبه عقل مستفاد نایل آیند. بر این اساس، در مرتبه نفس حیوانی، افراد جامعه به دنبال تأمین نیازهای شهوانی خود هستند و دو قوه شهوت و غضب نفس حیوانی «فعال مایشاء» بوده، تنظیم کننده روابط فردی و اجتماعی افراد می باشد. اول نیازهای چنین نفسی نیازهای ضروری است که حیات و بقای افراد به آن بستگی دارد. چنین مرتبه ای از نفس در میان افراد جامعه، سیاست هایی را می طلبد که با آن دولت چنین نیازهایی را تأمین می کند.
اما در مرتبه نفس ناطقه، نفوس افراد جامعه کاملاً مستعد هدایت و راهنمایی هستند و به موازاتی که سیاست های مطلوب طراحی شود و دولت آن را جاری سازد و نهادها و موسسات مناسب آنها را تأسیس کند، استعدادهای کمالی بالقوه افراد مراتب کمالی خود را طی می کنند و کمالات را از خود بروز می دهند. در دولت مطلوب قطب الدین رازی که دولت پیامبر(ص) است، سیاست به تناسب نیازهای نفس ناطقه طراحی و اجرا می شود و آنگاه نفس انسانی که خداوند آن را مستعد کسب کمالات کرده است، تمام کمالات را می پذیرد تا در نهایت، نفوسی که قابلیت تام برای قبول تمام کمالات را دارند، به مرتبه عقل مستفاد برسند و از صور جمیع موجودات برخوردار شوند. بر اساس دیدگاه فلسفی قطب الدین در «شرح مطالع الانوار»، دولت آنچه را که مورد قبول همگان است، مثل حسن عدل و قبح ظلم به عنوان اصل اساسی احکام عملی قرار داده، به پی ریزی اصول و قواعد سعادت آور می پردازد و قواعد رفتاری و عملی را بر آن استوار می سازد و از آن در اصلاح امور و تنظیم روابط اجتماعی و تأدیب متخلفان استفاده می کند تا بر اساس آن، التزام همگان را به قوانین فراهم آورد. چنین دولتی در سیاست های راهبردی خود اصل را به ترغیب و تشویق عموم مردم به کارهای خیر و دوری از کارهای بد بنا می نهد و سیاست های خود را بر چنین اصلی تنظیم می کند و با به کارگیری ابزارهای لازم مثل قیاسات خطابی، مردم را به کارهای خیر و سعادت آور تشویق و از کارهای بد و پست دور می کند.
در دستگاه فکری قطب الدین رازی، مردم به میزان برخورداری از کمالات و فضائل و استعدادیی که دارند و اقشار مختلفی را شکل می دهند، تحت سیاست های دولت قرار می گیرند و دولت با توجه به قابلیت های اقشار مختلف از ابزارها و روش های مختلفی استفاده می کند تا بتواند همگان را به سعادت و تحصیل مصالح رهنمون شود.