اتحادیه اروپا؛ رؤیای ناتمام

هنگامی که اتحادیه اروپا به ویژه دودهه پیش، دروازه های خود را به سوی اعضای جدید گشود، تصور همگانی این بود که با شکل گیری یک اروپای متحد، به زودی مرکز ثقل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی منطقه و جهان دراندک زمانی جابه جا خواهد شد. اتحادیه اروپا که بیش از نیم قرن پیش با چند عضو اعلام موجودیت کرد، در ابتدای قرن 21 با 27 عضو به یک تشکل بزرگ سیاسی، اقتصادی تبدیل شد. این تشکل از چنان ظرفیتی برخوردار شد که محورهای اصلی این اتحادیه نظیر فرانسه و آلمان وحدت پولی اعضای اتحادیه سخن به میان آوردند و درسال 1999 م. اولین گام های اساسی برای تولد «یورو» برداشته شد. با اعلام وحدت پولی اتحادیه اروپا (یورو)، این تشکل به ظرفیت های بالای سیاسی و اقتصادی خود دست یافت. چشم انداز موفقیت های این اتحادیه تا به آنجا پیش رفت که برخی اعضای تندرو آن از تشکیل یک ارتش مستقل برای اتحادیه اروپا سخن به میان آوردند.
محورهای اتحادیه اروپا بر این باور بودند که این تشکل سیاسی درحال تبدیل شدن به یک قطب بزرگ جهانی است و می تواند مانع جدی بر سر راه تک قطبی شدن جهان پس از فروپاشی اتحاد شوروی باشد. هنگامی که سیاستمداران اروپایی سنگ بنای اتحادیه اروپا را نهادند و بر همگرایی واقعی دراین منطقه تاکید ورزیدند، در واقع به دنبال افزایش نقش اروپا در معادله های جهانی بودند. تاریخ به یاد دارد هنگامی که آمریکا درسال 1956م. فرانسه و انگلیس را تحت فشار قرارداد تا نیروهای نظامی خود را از منطقه کانال سوئز خارج کنند، «کنراد آدنور» صدر اعظم وقت آلمان، گفت: «کشورهای اروپایی هر یک به تنهایی نمی توانند نقشی درمعادله های جهانی داشته باشند و فقط یک راه برای آن ها باقی مانده و آن تشکیل اروپای متحد است. براین اساس بود که یک سال بعد با امضای پیمان «روم» بازار مشترک اروپا اعلام موجودیت کرد.»
پایه گذاران اولیه اتحادیه اروپا همواره بر این نکته تاکید کرده اند که همگرایی اقتصادی برای پایان بخشیدن به منازعات ملی گرایانه در این منطقه، ضروری است. براساس این دیدگاه، همگرایی و اتحاد اقتصادی می توانست و می تواند به همگرایی و اتحاد سیاسی منجر شود. بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که مخالفان همگرایی اروپا نیز اساساً بر مبنای همین منطق با آن مخالفت کرده و می کنند. به عبارت دیگر، مخالفان همگرایی اروپا تلاش دارند تابا ممانعت از شکل گیری اتحاد اقتصادی کامل، مانع از شکل گیری همگرایی و اتحاد سیاسی در اروپا شوند. نشست سران 23کشور از 27 کشور عضو اتحادیه اروپا که چندی پیش در «بروکسل» تشکیل شد با مخالفت جدی انگلیس و برخی کشورهای دیگر اتحادیه اروپا مانند: «جمهوری چک، سوییس و مجارستان» بی نتیجه پایان یافت.
نشست بروکسل با پیشنهاد مشترک فرانسه و آلمان برای انجام اصلاحاتی در پیمان عضویت اتحادیه اروپا برگزار شد که بر اساس آن به نهادهای اتحادیه اروپا امکان می داد کنترل و نظارت دقیق تری بر سیاست های مالی تمامی کشورهای عضو به مورد اجرا گذارند. هدف از این گونه نظارت ها، ایجاد نوعی انضباط مالی مشترک در زمینه بودجه دولت های عضو اتحادیه اروپا بود. جمهوری چک، سوییس، مجارستان و به ویژه انگلستان با این طرح مخالفت کردند و عملاورود اتحادیه اروپا به حاکمیت اقتصادی خود را نپذیرفتند. این اقدام آشکارا بیانگر آن بود که اتحادیه اروپا هیچ گاه به یک حاکمیت اقتصادی واحد نرسیده است.
«نیکولاسارکوزی» رئیس جمهور فرانسه با اشاره به وتوی تغییرات جدید در معاهده اتحادیه اروپا از سوی «دیوید کامرون» نخست وزیر انگلیس، گفت: «موضع لندن موجب شکاف در اروپا شد.» سارکوزی گفت: «آشکارا شاهد وجود دو اروپا هستیم. یک اروپا که قبل از هر چیزی متعهد و موظف به یکپارچگی با متحدان خود است و اروپایی دیگر که فقط به خاطر وجود بازارهای مشترک به اتحادیه اروپا پیوسته است.»
از نگاه تحلیلگران، بحران در حوزه یورو به قدری عمیق و رو به گسترش است که به رواج ملی گرایی و تشدید اختلاف ها در اتحادیه اروپا منجر شده است. با تقویت بنیان های سیاسی و اقتصادی اتحادیه اروپا در سال های آغازین قرن21 و نیز تشکیل پول واحد اروپایی (یورو)، بسیاری از تحلیل گران تصور می کردند که اندیشه «همگرایی» اروپا با هدف حفظ صلح و ثبات در منطقه تحقق پیدا کرده است؛ ولی گذشت زمان و نیز رویدادهای اخیر در حوزه «یورو» نشان داد که کشورهای اروپایی تا رسیدن به یک همگرایی واقعی، فاصله زیادی دارند.
شکل‌گیری اندیشه اروپای متحد
گرچه تفکر ایجاد اروپای واحد به قرن ها قبل باز می گردد ولی به رغم تلاش های سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی، این اتحادیه هیچ گاه در عمل و به صورت واقعی محقق نشده است. صاحبان اندیشه و فلاسفه اروپا با استناد به شواهد تاریخی تاکید دارند که اروپا به مدت چهار قرن در زمان امپراطوری روم، متحد بوده است. چنانچه پیشینه همگرایی اروپا از نقطه نظر فلسفه سیاسی مورد بررسی قرار گیرد، ناگزیر باید به آرا و اندیشه های «کانت» مراجعه شود. گرچه اندیشمندان دیگری نظیر «آبه دوسن پیر»، «هابس» و «گروسیس» نیز به گونه هایی متفاوت موضوع همگرایی اروپا را مورد بررسی قرار داده اند ولی تاکید و اصرار کانت بر همگرایی صلح آمیز میان دموکراسی های اروپایی بیش از دیگران در شکل گیری و پایه گذاری فلسفی اروپای واحد و یا اروپای متحد موثر بوده است.
کانت در اثر خود تحت عنوان «صلح پایدار» که در سال 1695م. منتشر شد، موضوع اتحاد دموکراسی های صلح طلب و پیوند میان آن ها را مورد بررسی قرار داد. وی با تکیه بر اندیشه ها و تئوری های سیاسی خود، تاکید داشت که تشکیل اتحادی از دولت های دموکراتیک با هدف تضمین آزادی تمامی دولت های عضو و نه افزایش قدرت یک دولت، می تواند صلحی پایدار را به همراه داشته باشد. کانت هم چنین معتقد بود که اتحادی از کشورهای دموکراتیک یک توافقنامه صلح نیست که به جنگی پایان دهد بلکه ائتلاف یا اتحادی صلح آمیز است که به تمامی جنگ ها خاتمه خواهد داد. این اندیشمند، تاکید داشت که چنین اتحادی باید هماهنگی و هم آوایی اقتصادی را نیز شامل شود.
براساس این دیدگاه، توسعه وابستگی اقتصادی متقابل می تواند موجب تقویت چنین اتحادی باشد. وی معتقد بود که دولت ها باید فدراسیونی با هدف تلاش برای صلح تشکیل دهند و برای این اتحاد و یا ائتلاف، از تعابیری مانند «همبستگی فدراتیو»، «همکاری با کنفدراسیون» و یا «کنگره پایدار دولت ها» استفاده نمایند. با این وجود باید اذعان داشت که اندیشه های کانت فقط یکی از بنیان های نظری شکل گیری ائتلاف کشورهای اروپایی محسوب می شود و به طور قطع اندیشمندان، سیاستمداران و البته حوادث دیگری در طول تاریخ در شکل گیری این اتحاد تاثیر داشته اند.
گرچه بی تردید نظریه های بنیادین کانت نقش به سزایی در تحقق اندیشه ایجاد ائتلافی از کشورهای اروپایی داشت ولی این ائتلاف به هیچ یک از نام های پیشنهادی وی، شهرت نیافت. ائتلاف کشورهای اروپایی نخست «بازار مشترک اروپا» نامیده شد و سپس با نام «اتحادیه اروپا» به حیات سیاسی خود ادامه داد. برخی کشورهای عضو اتحادیه مانند: «انگلستان، سوئد، دانمارک و نروژ» هیچ گاه اتحاد پولی اروپا را نپذیرفتند. اختلاف های سیاسی محورهای متعدد اتحادیه اروپا که در حوادث مختلف منطقه ای و بین المللی مجال بروز پیدا می کند نیز هم چنان تاکیدی بر عدم تحقق همه جانبه یک ائتلاف فراگیر و منجسم در این اتحادیه است. از دیدگاه نظریه پردازان، شکل گیری محورهای قدرت در درون اتحادیه اروپا از جمله پدیده هایی است که در جهت مخالف اهداف اصلی این اتحادیه، ایجاد شده است.
اولین تلاش‌های عملی برای تشکیل اتحادیه اروپا
پیش از قرن 19، اولین برنامه های بلند پروازانه «ناپلئون» برای تشکیل اروپای متحد به شکست انجامید زیرا تمامی این طرح ها بر بهره گیری از زور و اهرم نظامی تکیه و تاکید داشت. ناپلئون تلاش کرد با استفاده از اهرم نظامی، اروپای متحد را تشکیل دهد که این دیدگاه وی بیش از پیش احساسات ملی گرایانه در اروپا را تشدید کرد. پیشنهاد «الکساندر اول» تزار روسیه برای تشکیل «اتحاد مقدس» نیز که در ابتدا با هدف استقرار صلح و عدل، تاسیس شد؛ در اندک زمانی به انحراف گرایید و به اتحادی از دولت ها برای سرکوب ملت های آزادی خواه تبدیل شد.
اتحاد دیگری در سال 1815م. شامل روسیه، انگلیس، اتریش و پروس بر اروپا تسلط یافت که نابودی اندیشه آزادی خواهی را هدف قرار داده بود. شواهد تاریخی بیانگر آن است که تا ابتدای قرن 20، تمامی تلاش ها برای تشکیل اتحادیه ای در اروپا با هدف نظامی گری و تفوق بر دیگر کشورهای منطقه، متمرکز بوده است. به این ترتیب همگرایی سیاسی و ایجاد ائتلاف و یا اتحاد صلح آمیز که در آن بخشی از اختیارات و نیروها به واحد تصمیم گیری مرکزی واگذار شود و اعضای این ائتلاف از اعمال زور بر ضد یک دیگر اجتناب کنند، تا ابتدای قرن 20 جنبه نظری و تئوریک داشت.
«آریستید بریان» وزیر امور خارجه فرانسه و «گوستاواسترس من» وزیر امور خارجه آلمان در اوایل قرن 20، نظریه «ایالات متحده فدرال اروپا» را به عنوان راهکار مناسبی برای دست یابی به صلح پایدار و فراگیر و جلوگیری از بازگشت به جنگ و درگیری ارایه کردند. در جنگ های جهانی اول و دوم، سازمان های بین المللی متعددی برای همکاری در زمینه های هوانوردی، امور فنی، بهداشتی و کشتیرانی به وجود آمد. تشکیل دهندگان این سازمان ها ضمن انجام وظایف خود، معتقد بودند که این گونه نهادها مقدمه ای برای همکاری های نزدیک تر سیاسی است. هم چنین رهبران گروه های مقاومت در جنگ جهانی دوم و در ژوییه 1944 م. از سراسر اروپا در ژنو گرد آمدند و ضمن محکوم کردن ملی گرایی افراطی، متعهد شدند که در جهت ایجاد اتحاد فدرال اروپایی تلاش کنند.
اولین کنگره طرفداران اتحاد فدرالی در مارس 1945م. در پاریس تشکیل شد و نهضت گسترده اروپایی برای پیشبرد سازمان فدرال مردم اروپا پایه ریزی و بنیان گذاری گردید. کنگره اروپا در ماه مه 1948م. در نشستی بر لزوم تاسیس شورای اروپا، تاکید کرد. در این نشست. پیشنهاد شد که شورای اروپا با تکیه بر بنیان های سیاسی- اقتصادی تشکیل شود و نهادی تحت عنوان پارلمان اروپا نیز در آن مورد توجه قرار گیرد. با این وجود، اولین گام عملی و مثبت در جهت ایجاد اتحادیه اروپا در سال 1950م. برداشته شد. در این سال، فرانسه و آلمان با امضای قراردادی صنایع زغال سنگ و فولاد دو کشور را ادغام کردند.
یک سال بعد در آوریل 1951م. کشورهای هلند، بلژیک، لوکزامبورگ و ایتالیا به این پیمان پیوستند و اتحادیه صنایع و معادن موسوم به «مونتان یونیون» شکل گرفت.
پس از گذشت شش سال از زمان تشکیل اتحادیه «مونتان یونیون»، این پیمان به «اتحادیه اقتصادی اروپا» تغییر نام داد. هدف از تشکیل این اتحادیه، حذف تعرفه های گمرکی و مقررات بازدارنده بازرگانی در جهت تشکیل یک بازار مشترک در اروپا بود. موفقیت های این اتحادیه، کشورهای دیگر اروپایی را نیز به پیوستن به آن ترغیب کرد. انگلیس که در ابتدا با تشکیل چنین اتحادیه ای مخالفت می کرد و حتی موانعی بر سر راه آن ایجاد کرده بود، نتوانست از جذابیت این بازار چشم پوشی کند و خود عضویت آن را پذیرفت. حوادث بعدی مانند تشکیل جامعه اتمی اروپا، بازار مشترک اروپا، پیوستن انگلیس، ایرلند و دانمارک به این بازار مشترک در سال 1969م. و پیوستن یونان، پرتغال و اسپانیا به جامعه اقتصادی اروپا در دهه 80م. گام های بلند و موثری بود که برای همگرایی اروپا برداشته شد.
با امضای پیمان «ماستریخت» در سال 1993م. بازار مشترک اروپا به اتحادیه اروپا تبدیل شد و در سال 1995م. کشورهای سوئد، فنلاند و اتریش به عنوان اعضای جدید به آن ملحق شدند. در سال 2002م. نیز پس از نزدیک به نیم قرن تلاش مستمر 12 کشور عضو اتحادیه اروپا با انتخاب «یورو» به واحد پولی مشترکی رسیدند. تمامی این رویدادها تاکیدی بر تقویت اندیشه همگرایی اروپا به عنوان تنها راه استقرار صلح پایدار در این قاره بود. فرو ریختن دیوار برلین و نیز فروپاشی اتحاد شوروی از جمله عواملی بود که اندیشه ایجاد اروپای متحد را بیش از پیش تقویت کرد.
با فروپاشی اتحاد شوروی، زمینه برای پیوستن برخی کشورهای اروپای شرقی به اتحادیه اروپا فراهم شد و لزوم همگرایی اروپا بیش از گذشته مورد تاکید قرار گرفت به ویژه این که با فرو ریختن قطب مسکو، اروپا تلاش می کرد از شکل گیری جهان تک قطبی با محور واشنگتن جلوگیری کند. با این وجود بروز بحران در بالکان و شعله ور شدن برخی احساسات ناسیونالیستی در کشورهای اروپای شرقی، آرامش خیال اروپا را برای مدتی در هم ریخت و احتمالاروند همگرایی را برای مدتی دچار وقفه کرد. محور بروکسل به منظور کنترل دامنه بحران و نیز با هدف جذب کشورهای اروپای شرقی بر نظریه گسترش اتحادیه اروپا به سوی شرق بیش از گذشته تاکید ورزید.
پیوستن اعضای جدید از اروپای شرقی به اتحادیه اروپا گرچه رویداد بزرگی برای این ائتلاف بین المللی بود ولی پیامدهایی نیز برای آن به دنبال داشت. اعضای جدید اتحادیه اروپا از ظرفیت های اقتصادی متفاوتی نسبت به اعضای قدیمی برخوردار بودند و این شرایط مشکلات جدی برای اتحادیه اروپا به وجود آورد. از سوی دیگر به جرات می توان گفت که تمامی اعضای جدید بیش از آن که عضو اتحادیه اروپا باشند خود را هم پیمان ناتو و محور واشنگتن می دانسته و می دانند. این شرایط برای اتحادیه اروپا که طی دهه های گذشته تلاش کرده به گونه ای استقلال خود را در سطح بین المللی حفظ کند، پدیده چندان رضایت بخشی نبود. حضور اعضای متعدد طرفدار بی چون و چرای واشنگتن در اتحادیه اروپا موجب گردید که این اتحادیه بیش از گذشته در مواجهه با سیاست های آمریکا دچار انفعال شود.
محور بروکسل در بسیاری موارد هم چون بحران عراق، تشکیل دادگاه بین المللی رسیدگی به جرایم و حتی در مواجهه با بحران های بالکان به علت همین تقابل دیدگاه ها نتوانست به صورت یکپارچه عمل کند و ناگزیر در برابر فشارهای آمریکا منفعل باقی ماند. دادگاه بین المللی رسیدگی به جرایم با هدف محاکمه کسانی تشکیل شد که بر ضد بشریت مرتکب جرم و جنایتی شده اند. آمریکا این دادگاه را به رسمیت نشناخت و هنگامی که تلاش هایش برای ممانعت از به رسمیت شناخته شدن این دادگاه بی نتیجه ماند، تصمیم گرفت با بسیاری از کشورهایی که توافقنامه تشکیل دادگاه بین المللی را امضا کرده اند، پیمان جداگانه ای را به منظور کسب مصونیت برای شهروندان خود منعقد کند. این اقدام واشنگتن از سوی اتحادیه اروپا نوعی تبعیض و گریز از قوانین بین المللی تلقی شد به همین علت بروکسل از اعضای اتحادیه اروپا خواست از امضای این توافقنامه اجتناب کنند.
تردیدی نیست که اتحادیه اروپا از زمان تشکیل خود طی نیم قرن گذشته همواره با توجه به شرایط و ظرفیت های خاص خود به لحاظ نظامی و اقتصادی به واشنگتن وابسته بوده است. با این وجود این اتحادیه همواره بر استقلال سیاسی خود تاکید ورزیده و در جهت تقویت آن کوشیده است. باید توجه داشت که به طور سنتی مرکز ثقل اتحادیه اروپا همواره بر روی محوری قرار داشته که از پاریس و برلین عبور می کند. این ویژگی طی دهه های گذشته همزمان نقطه ضعف و قوت اتحادیه اروپا بوده است. محور پاریس- برلین موجب شده که اتحادیه اروپا لزوم دست یابی به استقلال در عملکرد خود را فراموش نکند.
این ویژگی نقطه قوت اتحادیه اروپا محسوب می شود. از سوی دیگر، لندن به طور سنتی همواره به سیاست های واشنگتن متمایل بوده و تلاش داشته که اتحادیه اروپا را نیز به آن سو متمایل کند. تاکید اتحادیه اروپا بر حفظ استقلال نسبی خود ناخشنودی لندن را به همراه داشت و موجب گردید که لندن هیچ گاه قاطعانه به شکل گیری یک اروپای واحد در تمامی ابعاد آن کمک نکند.
انگلیس از همان دهه 50 م. اختلاف های عمده ای با اتحادیه اروپا داشت و همیشه دراین اتحادیه نقش اپوزیسیون و مخالف را ایفا کرده است. در دهه های 50 و 60 م. که جامعه اقتصادی اروپا شکل گرفت، انگلیس به سرعت با دانمارک و برخی از کشورهای اسکاندیناوی به گفت وگو نشست و جامعه «افتا» را تاسیس کرد.
با وجود این ، انگلیس در اواخر دهه 60 با مشاهده موفقیت های جامعه اقتصادی اروپا متوجه گردید که «افتا» نمی تواند موفق باشد و تا سال 1965 م. زمزمه ملحق شدن به جامعه اقتصادی را داشت. در مقابل «ژنرال دوگل» رئیس جمهوری وقت فرانسه که چهره ای کاریزماتیک در کشورش و اروپا محسوب می شد همواره و با صراحت تاکید داشت تا زمانی که زنده است، اجازه نخواهد داد انگلیس به جامعه اقتصادی اروپا بپیوندد. به این ترتیب، انگلیس تا سال 1968م. مجال پیوستن به جامعه اقتصادی را نیافت و پشت درهای اتحادیه اروپا ماند.
سرانجام انگلیس درسال 1972 م. به همراه ایرلند به جامعه اقتصادی اروپا پیوست. درسال 1973م. به طور رسمی عضو اتحادیه اروپا شد. انگلیس در واقع نقش هماهنگ کننده مخالفین جامعه اقتصادی اروپا و اتحادیه اروپا را بازی کرده و در سیاست گذاری کلان مانند پول واحد یا پیمان «شنگن» مخالفت های علنی و رسمی داشته است. انگلیس همواره از پذیرش سیاست های کلان اتحادیه اروپا سر باز زده و در برابر آن مقاومت کرده است. در قضیه قانون اساسی اتحادیه اروپا نیز همین طور بود. انگلیس به همراه چک و لهستان بیانیه ای صادر کردند مبنی بر این که پیش نویس قانون اساسی مطلوب نیست. در واقع انگلیس از همان ابتدا خط همکاری با اتحادیه اروپا را دنبال کرده و نه الحاق کامل به اتحادیه اروپا را. به جرات می توان گفت: مخالفت های متعدد انگلیس با تصمیم های اتحادیه اروپا چندان هم تصادفی نیست.
انگلیس در پایان قرن 20، به رغم تلاش های پاریس و برلین حاضر نشد تحت هیچ شرایطی به اتحاد پولی اروپا (یورو) بپیوندد.
اکنون هم حاضر نیست درحل بحران اقتصادی اتحادیه اروپا مشارکت جدی داشته باشد.
لندن به خوبی می داند که چنانچه اتحادیه اروپا به یک استقلال کامل سیاسی و اقتصادی دست یابد و به صورت قطبی قدرتمند در عرصه بین المللی ظاهر شود در آن صورت در بهترین شرایط می تواند فقط یک نقش در آن داشته باشد درحالی که بریتانیا مصمم است رهبری اتحادیه اروپا را به دست گیرد. به نظر می رسد که لندن معتقد است اگر نتواند رهبری اتحادیه اروپا را در دست بگیرد، در آن صورت ترجیح می دهد که از شکل گیری یک قطب قدرتمند به نام اتحادیه اروپا جلوگیری کند زیرا این قطب را همواره در برابر خود می بیند و نه در کنار خود.
«برژینسکی» مشاور امنیت ملی رییس جمهوری آمریکا در دوره ریاست جمهوری «کارتر» به عنوان یک نظریه پرداز در کتاب «صفحه شطرنج بزرگ» که در سال1998م. منتشر شد، می نویسد: «هر قدرتی که بتواند همزمان اروپا و آسیا را کنترل کند در واقع دو سوم از مناطق مولد اقتصادی جهان را در اختیار خواهد داشت. با نگاهی اجمالی به نقشه جهان به خوبی می توان دریافت که هر قدرتی کنترل بر اروپا و آسیا را در دست داشته باشد، الزاماً کنترل قاره آفریقا را نیز از آن خود خواهدکرد. 75درصد از مردم جهان در اروپا و آسیا زندگی می کنند و بیشترین منابع و ذخایر مادی جهان نیز در این مناطق نهفته است. منطقه اروپا و آسیا همچنین سه چهارم منابع انرژی شناخته شده جهان را در خود جای داده است.»
این دیدگاه به وضوح حکایت از آن دارد که محور واشنگتن- لندن هیچ گاه مایل نیست قطب قدرتمند دیگری را در برابر خود داشته باشد. قطبی که نقطه ثقل آن برروی محوری واقع شده که از پاریس و برلین می گذرد. محور واشنگتن- لندن حداقل طی 100سال گذشته نشان داده که ترجیح می دهد کشورهای اروپایی را تک تک در کنار خود داشته باشد و مایل نیست آنها را در برابر خود ببیند.