شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های انتخاباتی

فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و عرصه‌ی سیاست

سازوکارهای تعاملی اینترنت مانند وبلاگ‌ها، ویکی‌ها، پادکست‌ها، ایمیل، گروه‌های مباحثه، اتاق‌ها و انجمن‌های گفت‌وگو، لیست‌های پستی، آر.اس.اس، سیستم‌های ثبت پیام (کامنت)، و سیستم‌های پیام فوری، امکان تبادل و اشتراک اطلاعات دو و چند جانبه را در محیط مجازی فراهم می‌کند. این ارتباطات متعامل هم به صورت کنش متقابل رو در رو و همکنش متقابل با واسطه در سطحی جهانی انجام می‌گیرد.

در چند سال اخیر در فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی به عنوان نوع جدیدی از وب‌سایت‌ها متولد شده و کاربران و طرفداران زیادی پیدا کرده­اند. کاربران شبکه‌های اجتماعی می‌توانند در این سایت‌ها، صفحات و پروفایل‌های شخصی برای خودشان ایجاد کنند، شبکه‌ای مجازی از دوستانشان پدید آورند، آن‌ها می‌توانند همانند فضایی که وبلاگ‌ها و میکروبلاگ‌ها در اختیارشان قرار می‌دهند یادداشت‌های کوتاه و بلندشان را منتشر کنند، عکس، صدا و ویدئوهای شخصی‌شان را آپلود کنند، از آخرین اخبار و رویدادها در حوزه‌های مختلف آگاه شوند، در صفحات هواداری و اتاق‌های گفت‌وگوی متنوع عضو شوند و قابلیت‌های فراوان دیگری که ممکن است هر شبکه‌ی اجتماعی برای کاربرانش فراهم کند.

اصطلاح «شبکه‌­های اجتماعی» زیر مجموعه‌ی رسانه‌های اجتماعی قرار می‌گیرد. رسانه‌های اجتماعی، مفاهیمی کلان هستند که به واسطه‌ی پیدایی شبکه­های جدید ارتباطی چون اینترنت و تلفن همراه پدید آمده‌‌اند.

شبکه‌های اجتماعی موفق شده‌اند تعداد قابل توجهی از کاربران اینترنتی را جذب کنند و در میان چهار فعالیت اصلی کاربران اینترنتی قرار گیرند. آمارها بیانگر این است که شبکه‌های اجتماعی نه تنها به پربیننده‌ترین وب‌سایت‌های اینترنتی تبدیل شده‌اند، بلکه کاربران اینترنتی بیشتر زمان حضورشان در فضای مجازی را نیز در این وب‌سایت‌ها می‌گذرانند. «فیس‌بوک» به عنوان بزرگ‌ترین شبکه‌ی‌ اجتماعی دنیا، در حال حاضر، حدود 400 میلیون نفر کاربر دارد و هر روز حدود 800 هزار نفر عضو جدید به آن می‌پیوندند. اگر فیس‌بوک، به جای دنیای مجازی در دنیای فیزیکی حضور داشت، این تعداد جمعیت، آن را به یکی از چند کشور پرجمعیت دنیا تبدیل می‌کرد. همچنین سایت‌های شبکه‌های اجتماعی خبرسازترین وب‌سایت‌های سال‌های اخیر اینترنت محسوب می‌شوند.

همگانی شدن شبکه‌های اجتماعی و رشد تعداد کاربران آن بیانگر افزایش روزافزون نقش و اهمیت این شبکه‌ها در زندگی روزمره‌ی افراد است. به طور مثال، ترکیب سنی استفاده‌کنندگان از فیس‌بوک در سال‌های اخیر به میزان قابل توجهی تغییر کرده است؛ در حالی که فیس‌بوک در ابتدا در محیطی دانشگاهی و برای استفاده‌ی دانشجویان راه‌اندازی شد و کاربران اولیه‌ی آن اکثراً جوان بودند. به تدریج، مخاطبان آن گسترده‌تر شد و تعداد کاربران مسن‌تر در این شبکه‌ی اجتماعی افزایش پیدا کرد. در حال حاضر، 35 تا 49 ساله‌ها با جمعیت حدود 24 میلیون نفر بیشترین کاربران فیس‌بوک را تشکیل می‌دهند. پس شاید زمان آن رسیده است که دیگر اینترنت و فضای مجازی را رسانه‌ای جدید ندانیم، چون مدت زمان زیادی از روی کار آمدن آن‌ها می‌گذرد و دقیقاً مانند دیگر رسانه‌ها بخشی از زندگی روزمره‌ی ما شده‌اند.

قاعدتاً سیاست‌مداران همه‌ی رسانه‌ها را برای نظارت و کنترل به کار می‌گیرند تا بتوانند ایده‌هایشان را گسترش دهند. این استفاده‌ی رسانه‌ای در طول مبارزات انتخاباتی، که در آن کاندیداها سعی در متقاعدسازی مردم و جلب رأی آن‌ها دارند، بیشتر می­شود. سالا (Sala) رسانه‌ها را بر طبق کاربرد آن‌ها در مبارزات انتخاباتی طبقه‌بندی می‌کند و میان آنچه «درون» و «بیرون» مبارزه رخ می‌دهد تمایز قائل می­شود. این مسئله این واقعیت را برجسته می‌سازد که بسیاری از کنش‌های رقابتی و مبارزاتی انجام‌شده توسط کاندیداها در پس‌زمینه اتفاق می‌افتد:

- ابزارهایی که اجازه‌ی گفت‌وگو با رأی‌دهندگان را فراهم می‌کنند (ملاقات‌های خانه به خانه، جلسات سخنرانی در خانه‌ها، جلسات سخنرانی با رأی‌دهندگان و رویدادهای عمومی)

-  رسانه‌های سنتی (تبلیغات خیابانی، ابزارهای مبارزاتی چاپی، اطلاعیه‌های حزبی، تبلیغات در مطبوعات)

- رسانه‌های دیداری‌شنیداری (رادیو و تلویزیون)

- بازاریابی مستقیم (بازاریابی پستی و تلفنی)

-  روابط عمومی‌ها

 - فعالیت‌های نظرسنجی از رأی‌دهندگان

 -  رسانه‌های جدید

 گروه آخر شامل اینترنت است که می‌تواند هم برای مبارزات درونی و هم بیرونی استفاده شود. اینترنت می‌تواند همه‌ی انواع طرح‌ها و ایده‌ها را پذیرا باشد و «یک ابزار مشارکتی فوق‌العاده» است که اغلب حزب‌های سیاسی آن را درک نمی‌کنند؛ به طوری که فقط آن را به عنوان یک برنامه و خط‌مشی رایج برای ارائه‌ی اطلاعات به کار می‌برند و به میزان خیلی کمی از آن، برای حفظ ارتباط متعامل هر روزه با شهروندان، استفاده می‌کنند.

استفاده از ابزارهای جدید، به ویژه آن‌هایی که برای گروه‌های جوان عادی است، واقعاً می‌تواند به سیاست‌مداران و دولت‌ها کمک کند تا به این گروه از افراد دسترسی داشته باشند. شبکه‌های اجتماعی، مبارزات انتخاباتی واقعی مجازی و وبلاگ‌ها ابزارهای ارتباطی کاملاً مناسبی برای دسترسی به مخاطبان خاص هستند و این چیزی است که سیاست‌مداران هنوز باور ندارند و اغلب آن­ها در دوره­های غیرانتخاباتی از این ابزارها استفاده می‌کنند. استفاده از تکنولوژی‌های جدید می‌تواند مخاطبانی را جذب کند که شاید علاقه‌ی چندانی به مبارزات انتخاباتی ندارند، مانند جوان‌ها و کم‌سن‌و‌سال­ها، اما به دلیل استفاده از تکنولوژی‌ها جلب این موضوعات می‌شوند؛ چون جوانان ارزش و اهمیت بیشتری برای تکنولوژی قائل هستند.

تفاوت کاربران شبکه‌های اجتماعی

وقتی می­خواهیم وضعیت شبکه­‌های اجتماعی مجازی در دوران انتخابات را بررسی کنیم، باید این نکته را مد نظر قرار دهیم که کاربران شبکه‌­های اجتماعی متفاوت هستند. آن­ها از قابلیت­‌ها و امکانات متنوع شبکه‌­های اجتماعی به یک میزان و در یک سطح استفاده نمی‌­کنند. برخی کاربران اینترنتی در چند شبکه‌ی اجتماعی عضو هستند، روزانه به این سایت­ها سر می‌­زنند و اکثر امکانات آن­ها را به کار می‌­گیرند و برخی دیگر ممکن است تنها در یک سایت عضو باشند و هرازچندگاهی تنها به صفحه‌ی شخصی خودشان مراجعه کنند. بین این دو گروه نیز کاربران اینترنتی بر حسب میزان و نوع استفاده­‌شان از شبکه‌­های اجتماعی، در طیف وسیعی قرار می‌گیرند.

کاربران اینترنتی را بر حسب نوع مواجه‌­شان با شبکه‌­های اجتماعی به شکل­‌های مختلف دسته‌­بندی کرده‌اند. از جمله این دسته­بندی­ها در پژوهش سایت «اندرسون آنالیتیکس» درباره‌ی کاربران شبکه­های اجتماعی انجام شده است. این پژوهش بر روی کاربران اینترنتی آمریکایی، با تأکید بر چهار شبکه‌ی اجتماعی توییتر، فیس‌بوک، لینکدین و مای‌اسپیس  انجام شده است. پس از گردآوری اطلاعات مربوط به نوع مواجهه‌ی این کاربران با شبکه‌های اجتماعی، آن‌ها در هفت گروه دسته‌بندی شده‌اند. چهار گروه اعضای این سایت­ها، کاربران ماهر، کاربران فراغتی، کاربران به دنبال سرگرمی و کاربران تجاری نام‌گذاری شده‌اند. اما در اینترنت کاربرانی هم وجود دارند که در استفاده از امکان­های جدید اینترنتی پیشگام هستند، ولی نسبت به عضویت در شبکه­های اجتماعی اشتیاقی نشان نمی­دهند و در فعالیت­های آنلاین­شان آن‌ها را به کار نمی­گیرند. این نوع کاربران غیر شبکه­های اجتماعی نیز در سه گروه قرار گرفته‌اند. آن‌ها دلیل عدم استفاده از این سایت­ها را نداشتن وقت کافی، احساس عدم امنیت و احمقانه دانستن فعالیت در این نوع شبکه­ها اعلام کرده‌اند و به ترتیب، کاربران پُرمشغله، کاربران نگران و کاربران بدبین نام‌گذاری شده‌اند.

کاربران ماهر، فعال‌­ترین، حرفه‌­ای‌­ترین و کلیدی‌­ترین گروه کاربران شبکه­‌های اجتماعی هستند. آن­ها پس از ورود به شبکه­‌های اجتماعی، به سرعت با محیط انطباق پیدا می­‌کنند و تمایل دارند با اشخاص جدید در این سایت­ها ارتباط برقرار کنند.

کاربران فراغتی، اغلب از طرف دوستان، اعضای خانواده، همکاران یا سایر آشنایان به شبکه­های اجتماعی دعوت شده‌اند.  کاربرانِ به دنبال سرگرمی، استفاده‌ی تفننی از شبکه­های اجتماعی دارند و برای این گروه از کاربران، شبکه­های اجتماعی تبدیل به بخشی از زندگی شده است و هر روز به این سایت­ها مراجعه می­کنند. سرگرمی و تعامل با دوستان دو انگیزه‌ی اصلی آن‌ها برای مراجعه‌ی روزانه به شبکه­های اجتماعی هستند.

کاربران تجاری، شبکه­های اجتماعی را هدفمندتر به کار می­گیرند. آن­ها نسبت به استفاده از این شبکه‌­ها برخوردی حسابگرانه و منطقی دارند.

کاربران پرمشغله، عموماً از شبکه­‌های اجتماعی استفاده نمی­کنند. آن‌ها دیدگاه منفی نسبت به رسانه­های اجتماعی ندارند و تنها به دلیل محدودیت زمان است که کاربر جدی این سایت­ها به شمار نمی­آیند. از این رو، این گروه همواره در معرض پیوستن به شبکه­‌های اجتماعی قرار دارند. کاربران نگران، تردیدهایی درباره‌ی وضعیت امنیت و حریم خصوصی­شان در این شبکه‌­ها دارند.

کاربران بدبین، کمترین تمایل و رغبت برای استفاده از شبکه­‌های اجتماعی دارند. تعدادی از این کاربران استفاده­‌کنندگان حرفه­ای برخی دیگر از ابزارهای تکنولوژیک و اینترنت هستند، ولی دیدی منفی نسبت به شبکه‌­های اجتماعی دارند.

نوع دیگری از تفاوت بین کاربران وجود دارد که می­تواند در ارتباطات سیاسی، به ویژه در زمان انتخابات، نقش مهمی ایفا کند؛ اگر نظریه‌ی الگوی دومرحله‌ای اطلاعات و نقش رهبران افکار در تأثیرگذاری بر افکار عمومی را بپذیریم، باید میان نقش و تأثیر صفحات شبکه­‌های اجتماعی افراد و گروه­های مختلف تفاوت قائل شویم. به این ترتیب، می­توان گفت که میان صفحات افراد مختلف زیر و تأثیر آن بر سایر کاربران اینترنتی تفاوت وجود دارد:

- صفحات مربوط به افراد عادی که از کاندیدای مورد نظر خود طرفداری می­کنند.

 - صفحات خود کاندیداها یا صفحه­‌هایی که به نام کاندیداها ساخته می­شوند.

- صفحات فعالان سیاسی و احزاب مرتبط با هر کاندیدا.

- صفحات فعالان مطبوعاتی.

- صفحات رسانه­های بیگانه‌ی فارسی‌زبان

شبکه‌های اجتماعی در دهمین دوره‌ی انتخابات ریاست‌جمهوری

انتخابات دوره‌ی دهم ریاست‌جمهوری احتمالاً اولین و گسترده­ترین حضور فضای مجازی و شبکه­های اجتماعی در عرصه‌ی سیاست در ایران بود که هم در داخل و هم در خارج از کشور، مقالات و تحقیقات مختلفی درباره‌ی آن منتشر شده است. پژوهش­های صورت‌گرفته در خارج از کشور درباره‌ی وقایع انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1388، در اغلب موارد فضای مجازی و شبکه­های اجتماعی در ایران را به عنوان فضایی برای اعتراض مطرح کردند. طبق گزارش این پژوهش­ها، در ایران به طور تقریبی 700 هزار بلاگر وجود دارد و رسانه­های جدید مانند فیس‌بوک، توییتر و یوتیوب، نقش کلیدی را در گسترش اخبار مخالفان بازی می­کنند. به زعم آن‌ها، اینترنت در کشورهایی مانند ایران اغلب به عنوان عاملی برای تغییر اجتماعی شهرت دارد و اینکه توانسته است یک حوزه‌ی عمومی جدید را ایجاد کند. این پژوهش­ها با دیدگاهی مغرضانه جنبش­های اعتراضی زمان انتخابات دوره‌ی دهم را «انقلاب توییتر» نام نهادند.

رجبی در پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد خود، به بررسی شبکه­های اجتماعی، به ویژه فیس‌بوک، در دهمین دوره‌ی انتخابات ریاست‌جمهوری می­پردازد. از نظر او، اینترنت را می‌توان اولین حوزه‌ی عمومی جدی برای جامعه‌ی ایران دانست؛ اما حوزه‌ی عمومی نه به معنای هابرماسی آن (که کاملاً معطوف به نقد دولت و آزادی بیشتر است)؛ بلکه به معنایی متفاوت، یعنی عرصه­‌ای برای شکل‌گیری، گسترش و تقویت روابط و مناسبات افراد با یکدیگر. اینترنت در ایران، به تعمیق و گسترش نقد سیاسی، به مفهومی که در حوزه عمومی هابرماسی مطرح است منجر نمی‌شود. در ایران، اینترنت به عنوان حوزه‌ی عمومی، باید به معنای عرصه‌ای برای شکل‌گیری، تقویت و شفاف شدن هنجارها و قواعد رفتاری تلقی کرد. طبق نتایج این تحقیق، در دوران انتخابات 1388 شرایط حاکم بر گفت­وگوها و مناظره­های بین کاربران فیس‌بوک چندان عقلانی و انتقادی نبود و با اینکه همه‌ی طرفداران نامزدها از قابلیت­های فیس‌بوک، یعنی کامنت و برخی اوقات چت برای بحث و گفت­وگو استفاده می‌کردند، گاهی اوقات تخریب رقیب و فحاشی و تحمل نکردن دیدگاه­های رقیب نیز رخ می­داد. اما این امر به این معنا نیست که همه‌ی قواعد اخلاق گفت­و­گو نادیده گرفته شده است. مشارکت در گفت­وگوها، حق ابراز نظر و بیان تمایلات سیاسی در فضای فیس‌بوک در زمان انتخابات محقق شده است. به ویژه اینکه بحث­های انتخاباتی اکثراً جدی­تر و اصولی­­تر از بحث‌های خیابانی بود و همین امر خیلی­ها را مجاب کرده بود که فرصت­ فیس‌بوک را از دست ندهند (رجبی، 1389).

البته باید به این موضوع نیز توجه داشت که انتقال مباحث سیاسی به فضای مجازی، کسانی را که به این فضا دسترسی ندارند، محروم می‌کند و بنابراین به شکل‌گیری یک حوزه‌ی عمومی انحصارگرایانه، نخبه‌گرایانه و به دور از الگوی آرمانی کمک می‌کند. بنابراین، ارتباط­ دهندگی در اینترنت، متضمن یک حوزه‌ی عمومی نیرومند و مبتنی بر نمایندگی نیست و شهروندان را به لحاظ سیاسی فعال نمی‌کند.

پیش‌بینی‌ها برای انتخابات دوره‌ی یازدهم

همان ­طور که پیش‌تر گفته شد، درباره‌ی تأثیر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در انتخابات و وقایع و نتایج آن نمی­توان نظری قطعی ارائه کرد، بلکه می­توان احتمالات و پیش­‌بینی‌­ها را مورد توجه قرار داد. علت این موضوع از یک سو، تفاوت کاربران است. به طور مثال، تأثیرگذاری و تأثیرپذیری کاربران ماهر و کاربران فراغتی متفاوت است و همین­ طور نقش و تأثیر شبکه­های اجتماعی افراد عادی در مقایسه با افراد و گروه­هایی که رهبران فکری محسوب می­شوند با هم برابر نیست. به علاوه متغیرهای دیگری خارج از فضای مجازی نیز در این عرصه دخیل هستند و تجربه‌ی سال­ها انتخابات نشان داده است که رفتارهای انتخاباتی ایرانیان به راحتی قابل پیش­بینی نیست.

از دیگر نکاتی که به آن اشاره کردیم تمایز قائل شدن میان آنچه «درون» و «بیرون» مبارزات انتخاباتی رخ می‌دهد است و اینکه فضای مجازی در هر دو مورد کاربرد دارد. شاهد این ادعا، نکاتی است که پایگاه خبری تحلیلی پارسینه به آن اشاره می­کند: وقتی در دنیای واقعی و فضای شهری، تبلیغات انتخاباتی ریاست‌جمهوری طبق قانون کشور، مقطع و زمان خاصی دارد، برای برخی کاندیداها دنیای مجازی فرصتی است تا اقداماتی که نمی‌­توانند در خیابان (و دیگر رسانه­‌ها) صورت دهند به اینترنت بکشانند و با هر نام و نشانی برای تبلیغ خود استفاده کنند. بسیار آسان هم می­توانند از زیر بار مسئولیت این صفحه­‌ها فرار کنند و آن را به افرادی غیر از خود منتسب نمایند.

 به همین دلیل، شبکه‌­های اجتماعی این روزها صفحه‌­های جدیدی را در خود می­‌بیند که هر یک به نفع کاندیدایی خاص در حال تبلیغ هستند و صفحاتشان دائماً به‌روز می­شوند و انواع عکس و شعار و مطلب در آن قرار داده‌اند. در مورد یکی از کاندیداها، تعداد صفحه­هایی که خود را به این طیف نسبت می­دهند آن قدر زیاد هستند که نمی­توان ادعا کرد، کدام صفحه متعلق به آن‌هاست و کدام نیست و همه‌ی این صفحات در قالب­های مختلف، پویشی را برای دعوت از این کاندیدا به راه انداخته‌اند.

با توجه به آنچه گفته شد، چه فرضیات و احتمالاتی را می­توان برای انتخابات دوره‌ی یازدهم ارائه داد؟ در انتخابات دوره‌ی دهم، طرفداران برخی از کاندیداها دسترسی بیشتری به شبکه­‌های اجتماعی داشتند و تعاملات، ارتباطات و اطلاع­‌رسانی زیادی را از آن طریق انجام دادند. این تجربه می‌­تواند اهمیت شبکه‌های اجتماعی را برای سایر کاندیداها نیز روشن کند و به منظور افزایش مشارکت در انتخابات، فعالیت در شبکه­‌های اجتماعی گسترش پیدا کند یا حتی به نوعی ستادهای انتخاباتی اینترنتی نیز شکل بگیرد. آیا همه‌ی کاندیداها می­توانند و یا می‌خواهند در شبکه­‌های اجتماعی فعالیت کنند و از این طریق نیز دست به تبلیغات بزنند؟ وضعیت چه کاندیداهایی در این زمینه بهتر خواهد بود؟ وضعیت فیلترینگ اینترنت و شبکه‌­های اجتماعی در دوره‌ی انتخابات چگونه خواهد بود؟ آیا ممکن است تا زمان برگزاری انتخابات، کاندیداها صفحه­‌هایی رسمی در شبکه­‌های اجتماعی برای خود در نظر بگیرند؟ در هر کدام از این صفحات شاهد چه چیزهایی خواهیم بود؟ چه نمادهای شاخصی وارد عمل می­‌شوند؟ آیا مثل انتخابات دوره‌ی دهم ریاست‌جمهوری، رنگ­ها به نماد تبدیل می­‌شوند؟ در این صفحات چه گروه­‌هایی ایجاد می‌­شود؟ کدام جنبش­‌های اجتماعی روز یا رویداد مهم جهانی مورد حمایت قرار می‌­گیرد؟ چه لینک­‌هایی بیشتر به اشتراک گذاشته می­‌شود؟ تصاویر پروفایل­‌ها چه خواهد بود و سرانجام چه جملات و شعارهایی روی دیوارنوشته‌ها قرار می­‌گیرد؟