سرنوشت طلای سیاه در بین‌النهرین

دکتر علی‌اصغر مونسان / کارشناس اقتصادی

تاریخچه نفت در خاورمیانه

از زمانی که نخستین چاه نفت در سال 1859 توسط دریک ادوین1 حفر شد، روز به روز بر اهمیت این ماده حیاتی افزوده شد. نخستین میادین نفتی در پنسیلوانیا و اوهایو و سپس تا سال 1901 در تگزاس و اوکلاهما کشف شدند. مدت کوتاهی پس از آن با صدور امتیاز حفر نخستین چاه نفت توسط دولت ایران مسابقه بر سر نفت خاورمیانه آغاز شد. از آن تاریخ بود که کشف و استخراج نفت در خاورمیانه تأثیر عمیقی بر مسائل اجتماعی و سیاسی جامعه مدرن گذاشت.

نفت باعث ایجاد فرصت‌های فراوانی شد، امپراتوری‌های بزرگ صنعتی طی قرن بیستم حداقل یک جنگ به‌راه انداختند که باعث گسترش استفاده از نفت شد. اوپک متولد شد، سیاست‌های جهانی با یکدیگر همتراز شدند و بسیاری نمونه‌‍‌های دیگر. با جرأت می‌توان گفت کشف ذخایر عظیم نفت در خاورمیانه در شکل‌گیری جهانی که ما در آن زندگی می‌کنیم نقش بسیار مهمی ایفا کرده است.

چند سال پس از آن در بسیاری از نقاط خاورمیانه از جمله شبه جزیره عربستان، زیردریای خزر، در مناطقی که بعداً کشور عراق شکل گرفت، کویت، امارات متحده عربی و سایر مناطق نفت کشف شد. در سال 1944 یک زمین‌شناس برجسته امریکایی در رشته نفت به نام اورت دگولیر2 به دولت امریکا گزارش داد که مطمئن است ملل خاورمیانه روی حداقل 25 میلیارد بشکه نفت نشسته‌اند که حداقل 5 میلیارد بشکه آن در عربستان سعودی است. این شخص در آن زمان میزان ذخایر نفت خاورمیانه را به طور غیررسمی 300 میلیارد بشکه برآورد و اظهار کرد یک سوم آن در عربستان سعودی قرار دارد. دستیاران دگولیر در گزارشی که به وزارت امور خارجه فرستادند از نفت خاورمیانه به‌عنوان بزرگترین جایزه در طول تاریخ نام بردند.

خاورمیانه در آن زمان کمتر از 5درصد نفت مورد نیاز جهان را تأمین می‌کرد. در آن موقع بیش از 60 درصد نفت دنیا توسط امریکا تولید می‌شد که بیشتر آن صرف رفع نیاز متفقین به نفت در جنگ جهانی دوم می‌شد. در کشاکش جنگ از یک‌سو نگرانی در مورد تأمین نفت برای رفع نیازهای داخلی امریکا شدت گرفت و از سوی دیگر اقتصاد عربستان به‌علت کاهش شدید تعداد زائران در اثر جنگ رو به وخامت گذاشت. ترس در داخل امریکا از کمبود نفت و وخامت اوضاع اقتصادی عربستان به‌صورت مکمل یکدیگر درآمدند. این وضعیت باعث شد امریکا به اکتشاف و استخراج نفت عربستان فعالانه وارد عمل شود. این نقطه شروع گسترش و توسعه صنعت نفت در خاورمیانه بود. این توسعه تا بدانجا پیش رفت که امروزه خاورمیانه کاملاً بر بازارهای نفت جهان تسلط دارد.

میدان‌های نفتی عراق یکی از وسیع‌ترین میادین نفتی جهان محسوب می‌شوند که درآمدسالانه حاصل از فروش نفت آنها، تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد عراق می‌گذارد. حجم ذخایر نفت این کشور بالغ بر 112 میلیارد بشکه نفت است و عراق درصدد است با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته و به‌کارگیری امکانات مورد نیاز، این میزان را به 160 تا 170 میلیارد بشکه برساند. 3

این در حالی است که از ژوئیه 2003 این کشور توانسته جای ایران را به عنوان دومین کشور تولیدکننده نفت اوپک از آن خود کند. براساس پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی این کشور قادر خواهد بود تا سال 2030 دومین صادرکننده بزرگ نفت در جهان شود. 4

جدول اداره انرژی امریکا نشان می‌دهد میزان تولید نفت عراق از سال 2003 به این سو پیوسته افزایش داشته و در سال 2011 عراق اعلام کرد که قادر خواهد بود تا روزانه 5 میلیون بشکه نفت از میادین خود استخراج کند. 5

اقتصاد عراق وابستگی شدیدی به نفت دارد و به عبارتی برپایه اقتصاد نفت است. حدود 95 درصد از کل درآمدهای نفت عراق از فروش نفت این کشور حاصل می‌شود. جنگ‌های متعدد عراق و تحریم‌های بین‌المللی درازمدت باعث عقب ماندن اقتصاد عراق شده است.6

در سال 2012 رشد اقتصادی عراق 4/8 درصد تعیین شده بود که پیش‌بینی شده بود در سال 2014 به 7/8 درصد خواهد رسید. عراق بعد از جنگی که منجر به سرنگونی صدام شد به صورت مداوم تولید نفت خود را افزایش داد7 و از بزرگترین صادرکنندگان نفت شد و 50 درصد افزایش عرضه نفت بعد از حضور عراق در بازارهای جهانی مدیون این کشور است. کشور عراق علاوه بر نفت منابع طبیعی بی‌شماری دارد.8

سرانه تولید ناخالص داخلی برای هر عراقی پس از جنگی که منجر به سرنگونی صدام شد در سال 2005 هزار و 790 دلار می‌بود و این سرانه تولید ناخالص داخلی در سال 2012 به 6 هزار و 300 دلار افزایش یافت. 9 گفته شده طبق اطلاعات حاصل از بانک ملی قطر پیش‌بینی می‌شد که اقتصاد عراق همچنان رشد بالایی را تجربه خواهد کرد. البته در همان زمان احتمال ناآرامی‌های مدنی در آینده پیش‌بینی می‌شد که این امر می‌توانست باعث کاهش درآمدهای نفتی، بحران مالی عراق و تورم شود.10

در سال 2012 کشور عراق به طور متوسط روزانه 1/3میلیون بشکه نفت تولید کرد که بالاترین مقدار در 30 سال گذشته به حساب می‌آمد. 11

با این اوصاف بانک ملی قطر پیش‌بینی کرده بود که رشد تولید ناخالص داخلی عراق در سال 2014 با افزایش ظرفیت تولید نفت و همچنین توسعه خدمات دولتی، تجارت و ساخت‌و‌ساز به حدود 3/6 درصد برسد. 12

در فروردین 1393 منتشر شد که صندوق بین‌المللی پول در جدیدترین گزارش خود اعلام کرده است کشور عراق بیشترین رشد اقتصادی را در بین کشورهای خاورمیانه دارد. صندوق بین‌المللی پول همچنین اعلام کرد عراق از نظر رشد تولید ناخالص داخلی در صدر کشورهای منطقه قرار دارد. 13

شرکت ملی نفت عراق

شرکت ملی نفت عراق (به عربی: شرکه النفط الوطنیه العراقیه) که در مجامع بین‌المللی با عبارت INOC معرفی می‌شود در سال 1964 تأسیس شد و پس از انقلاب 17 ژوئیه 1968 شروع به فعالیت کرد.

این شرکت در دهه 1970 اقدام به انعقاد قرارداد با چند شرکت فرانسوی، برزیلی و هندی کرد که موظف به اکتشاف و توسعه میادین نفتی در عراق بودند. این شرکت تنها شرکت دولتی در زمینه صنعت نفت عراق به شمار می‌رود.

فروش نفت خام عراق در ماه مه 2011 معادل 7میلیارد و 470میلیون دلار برآورد شد.

شرکت نفت عراق، سال 2009 میلادی با برگزاری دو دور مناقصه، قراردادهای توسعه، 10میدان نفتی خود را به شرکت‌های نفتی بین‌المللی واگذار کرد. این کشور با نهایی شدن قراردادها و اجرای طرح‌های نفتی، در نظر دارد تولید روزانه نفت خام خود را از 2میلیون و 500 هزار بشکه کنونی به12میلیون بشکه افزایش دهد. فروش نفت، حدود 95 درصد کل درآمدهای عراق را تشکیل می‌دهد.

صنعت نفت عراق

نخستین بار در سال 1927 نفت در شمال عراق کشف ودر سال 1934 از طریق یک خط لوله به لبنان صادر شد. حوزه نفتی برگ رمیله (Rumaila) واقع در جنوب این کشور در سال 1954 کشف و نفت استخراجی آن از طریق خلیج فارس صادر شد. پیش از ملی شدن صنعت نفت عراق در سال 1972، شرکت‌های بین‌المللی نفت (IOCs) از سه کشور امریکا، انگلیس و فرانسه و به نمایندگی شرکت نفت عراق (IPC) کنترل نفت این کشور را در دست داشتند.

در آن زمان، شرکت نفت عراق مسئولیت استخراج، توسعه، تولید و صادرات نفت عراق را عهده‌دار بود. با این حال، قانون شماره 80 این کشور که در سال 1961 وضع شد، محدودیت‌هایی را درباره مناطقی که شرکت‌های نفتی مجاز به فعالیت در محدوده آنها بود اعمال کرد که این موضوع 99درصد مناطق تحت کنترل شرکت نفت عراق را از کنترل این شرکت خارج کرد.

در سال 1964، شرکت ملی نفت عراق (INOC) پایه‌گذاری شد. ایجاد زیرساخت‌ها از جمله اکتشاف، حفاری، توسعه، ساخت خط لوله، پایانه‌ها و راه‌اندازی ناوگان نفتکش‌ها همچنین ساخت پمپ بنزین‌ها از جمله وظایف این شرکت است. براساس آمار رسمی، ذخایر نفتی اثبات شده عراق افزون بر 115میلیارد بشکه است. به این ترتیب، عراق از لحاظ داشتن ذخایر نفت در جایگاه سوم قرار دارد. تولید نفت عراق پیش از آغاز جنگ عراق-کویت به اوج خود یعنی 5/3 میلیون بشکه در روز رسید.

با این حال، بی‌درنگ پس از آغاز جنگ و تحریم عراق، این میزان بشدت کاهش یافت و تولید نفت در این کشور تنها در حد رفع نیاز داخلی، یعنی به حدود 700هزار بشکه در روز رسید. با این همه، به دنبال اجرای برنامه «نفت در برابر غذا»، تولید نفت این کشور دوباره سیر صعودی یافت ودر سال 2002 به 2میلیون بشکه در روز رسید. ذخایر گازی عراق افزون بر 1/3 تریلیون فوت مکعب برآورد شده است و این کشوردهمین دارنده منابع گازی در جهان محسوب می‌شود. اقتصاد عراق بشدت بر صنعت نفت این کشور تکیه دارد و درست همانند سایر صادرکنندگان بزرگ نفت، عراق نیز صنعت نفت خود را به منزله «موتور رشد» خود می‌داند که صادرات نفت حدود 90درصد از درآمد ارزی و 50 درصد از تولید ناخالص داخلی عراق را تشکیل می‌دهد. 14

سازمان اوپک (OPEC Organization Petrolum Exporting Countries) در 14 سپتامبر 1960 به ابتکار ونزوئلا تشکیل شد. 15

کشورهای عضو اوپک 13 کشور هستند:

آنگولا، اکوادور، الجزایر، امارات متحده عربی، ایران، عراق، عربستان سعودی، شیخ نشین‌های امارات متحده عربی، قطر، کویت، لیبی، نیجریه و ونزوئلا

آخرین چشم‌انداز بین‌المللی انرژی اداره اطلاعات انرژی امریکا (EIA) در سال 2013، در ماه جولای یا مرداد ماه منتشر شد. فرض سناریوی مرجع در مدل پیش‌بینی اداره اطلاعات انرژی امریکا این است که کشورهای عضو اوپک در جهت افزایش ظرفیت تولید خود سرمایه‌گذاری خواهند کرد به طوری که این کشورها را قادر سازد در طول دوره منتهی به سال2040میلادی، بین 39 تا 43درصد کل تقاضای جهانی برای سوخت‌های مایع را تأمین کنند.

تولید اعضای خاورمیانه‌ای اوپک که در سال 2010 میلادی 68 درصد از کل تولید اوپک برآورد شده بود 12میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت و 85 درصد از کل افزایش 1/14میلیون بشکه در روز تولید اوپک بین سال‌های 2010 تا 2040 را به خود اختصاص خواهد داد. سه کشور ایران، عراق و عربستان سعودی در مجموع سهم بزرگی از منابع و ذخایر جهان که استخراج از آن نسبتاً سهل‌تر و کم هزینه‌تر است را دارا هستند.

دولت عراق رسیدن به تولید 12میلیون بشکه در روز در سال 2017 را هدفگذاری کرده است که در مقایسه با تولید این کشور در سال 2012 که 3میلیون بشکه در روز بوده است، افزایش عظیمی است.

دستیابی به این هدف دور از ذهن به نظر می‌رسد و براساس سناریوی مرجع نیز بیش از عرضه مورد نیاز سوخت‌های مایع برای تأمین افزایش تقاضای جهانی در سال 2017است. به نظر می‌رسد که مشکلات سیاسی و محدودیت‌های زیرساختی مانع افزایش تولید درکوتاه‌مدت باشد.

علاوه بر این تروریسم، ضعیف بودن فضای سرمایه‌گذاری و سایر مشکلات موجود می‌تواند تولید عراق را در افق چشم‌انداز محدود کند.

البته اگر همه این مشکلات حل شود پیشرفت‌عمده‌ای در زیرساخت‌های تولید و صادرات عراق می‌تواند اتفاق بیفتد و عراق را قادر سازد که نرخ بالای رشد تولید خود را تا سال 2040 تداوم دهد. 16

جدول1- تولید فعلی و پیش‌بینی تولید در2040 چشم‌انداز تولید نفت اعضای خاورمیانه‌ای(خلیج فارس) اوپک (برمبنای سناریوی مرجع) بدون بشکه در روز

صنعت نفت عراق در دو سال گذشته سال‌های پُر جنب و جوشی را پشت سر گذاشت و طی دو مناقصه نفتی بین‌المللی اقدام به واگذاری عملیات توسعه 12میدان نفتی خود به شرکت‌های نفتی مطرح جهانی کرد. این اقدام سبب شد تا برنامه تولید نفت خام عراق از رقم 6-5/5 میلیون بشکه در روز به ارقام 12-11 میلیون بشکه در روز در سال‌های 2017-2016 افزایش یابد.

هرچند که این امر با اما و اگرهای بسیاری روبه‌رو است و کارشناسان در مورد اجرای کامل این سطح تولید چالش‌های زیادی در حوزه نیروی انسانی، امکانات و تجهیزات، منابع مالی، مدیریت یکپارچه و پایانه‌های صادراتی پیش‌روی وزارت نفت عراق می‌بینند اما روند اجرای این برنامه و اقدام‌های عراق برای رفع چالش‌ها و در صورت تحقق اهداف، نوع رفتار عراق در سال‌های آتی امری است که برای ایران به عنوان دومین تولید کنده نفت اوپک و همچنین برای دیگر اعضای این سازمان بسیار مهم و تأثیرگذار است. 17

عراق آینده، برآیندی از وضعیت کنونی و گذشته این کشور، نوع بازیگری و تمایلات بازیگران مؤثر اعم از داخلی و خارجی، فرصت‌ها و تهدیدات پیش‌رو و آسیب پذیری‌ها و مزیت‌های آن در عرصه داخلی و منطقه‌ای است. فروپاشی رژیم بعث عراق در پی هجوم نظامی ایالات متحده، در آوریل 2003، مجالی برای سیاست‌ها و سیاستمداران این کشور و دیگر بازیگران ذی نفع فراهم آورد تا عراق نوینی را متفاوت از گذشته آن طراحی و بنا کنند یا در شکل‌گیری آن تأثیرگذار باشند. عراق آینده، رهاورد نوع بازیگری این سیاستمداران و توانمندی خط مشی‌ها و سیاست‌های آنهاست و از این رو، عراق کنونی را می‌توان چونان زمینه وتصویر مقدماتی از عراق آینده مطالعه کرد وبه ارزیابی سیاست‌ها و سیاستمداران تأثیرگذار بر آن پرداخت. 18

عراق در ژانویه و دسامبر سال 2009 دو مناقصه نفتی برگزار نمود که طی آن قرارداد توسعه 16 میدان نفتی خود با حجم ذخایر 83 میلیارد بشکه نفت خام را به مناقصه گذاشت. از این میان عراق موفق شد قرارداد توسعه 11 میدان مهم را با شرکت‌های بین‌المللی منعقد کند. در صورتی که شرکت‌های بین‌المللی بتوانند به اهداف تولیدی مندرج در قراردادهای واگذار شده دست یابند، ظرفیت تولید نفت عراق در سال 2017 به سطح 12میلیون و 450هزار بشکه در روز افزایش خواهد یافت. این در حالی است که اکثر مؤسسات و مراکز معتبر بین‌المللی نسبت به محقق شدن اهداف تولیدی مندرج در این قراردادها ابراز تردید کرده و اهداف تولیدی بسیار پایین‌تری را تا افق سال 2030 برای عراق پیش‌بینی کرده‌اند.

بررسی قراردادهای نفتی واگذار شده و همچنین بررسی برآوردهای انجام گرفته از میزان تولید نفت خام عراق توسط مراکز و مؤسسات معتبر بین‌المللی انرژی نشان داده است که در بدترین سناریو، عراق قادر خواهد بود به بخش عمده‌ای از اهداف خود در توسعه میادین نفتی نائل شود. در این حالت باتوجه به پیش‌بینی تقاضای نفت اوپک در افق سال 2030، سهم عراق از تولید نفت اوپک از 69/11درصد در سال 2015 به 76/15 درصد در سال 2030 افزایش خواهد یافت که این میزان بسیار قابل ملاحظه است و جایگاه عراق را به عنوان یک بازیگر مهم و تأثیرگذار در بازارهای جهانی نفت خام جهان ارتقا خواهد داد.

زیرا بررسی سهم تولیدنفت خام عراق از کل تولید اوپک طی 38 سال گذشته نشان می‌دهد که بیشترین سهم این کشور مربوط به سال 1988 و در حدود 14درصد بوده است. تلاش دولت عراق برای توسعه میادین نفتی در کوتاه مدت تهدید جدی برای بازار جهانی نفت خام نخواهد بود. اما بازار جهانی نفت در بلند مدت به افزایش تولید نفت عراق واکنش قیمتی معناداری نشان خواهد داد.

اهمیت و جایگاه عراق در بازار جهانی نفت و اوپک

عراق یکی از کشورهای مهم صادرکننده نفت و از اعضای مهم سازمان اوپک به شمار می‌رود. هزینه استخراج نفت در عراق به دلیل وجود تعداد زیادی میدان کم عمق و عظیم بسیار پایین است. همچنین امکان بهره‌برداری از چاه‌های نفت عراق با سرعت بالا وجود دارد. به‌علاوه این کشور به لحاظ ژئوپلیتیک نیز اهمیت فراوانی دارد. موقعیت جغرافیایی، راه‌های مواصلاتی به کشورهای مهم منطقه، شبکه راه‌های آبی و سایر عوامل ژئوپلیتیک این کشور از اهمیت زیادی برخوردار هستند. 19

براساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی عراق با دارا بودن 11درصد ذخایر نفت اثبات شده دنیا، سومین صادرکننده نفت جهان و دومین صادرکننده نفت سازمان اوپک است. عراق از سه دهه قبل با سه جنگ و 12 سال تحریم مواجه بوده که این مسأله بر تولید نفت و گاز این کشور تأثیر مستقیم و مخربی داشته است. پس از برقراری ثبات نسبی طی سال‌های پس از سقوط صدام حسین(2002)، صنعت نفت عراق شاهد افزایش حجم عظیم سرمایه‌گذاری در میادین نفتی و به تبع آن افزایش ظرفیت تولید نفت بود. براساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، قراردادهای توسعه میادین از ابتدای سال 2011 به تولید واقعی رسیده‌اند و پیش‌بینی‌ها حکایت از افزایش‌های بیشتر تولید طی سال‌های آتی دارند.

تولید نفت عراق

تولید نفت خام عراق از 5/2میلیون بشکه در ابتدای دهه 1980 با وقوع جنگ خلیج فارس، به حدود 300 هزار بشکه اول دهه 1990 کاهش یافت اما پس از آن و در سال‌های انتهایی دهه 1990 به سطح 5/2میلیون بشکه بازگشت. از سال 2002 با شروع حمله نظامی امریکا علیه عراق، تولید نفت این کشور مجدداً 1 میلیون بشکه در سال 2003 کاهش یافت و به سطح3/1 میلیون بشکه رسید. پس از این سال، تولید عراق به صورت مداوم افزایش یافت و طی یک سال به سطح 2میلیون بشکه در روز رسید. این روند افزایشی ادامه داشت تا در سال 2013 تولید نفت عراق از مرز 3/3 میلیون بشکه فراتر رفت که بالاترین رقم طی 35 سال اخیر تولید نفت این کشور است.

ظرفیت پایدار تولید

عراق در سال 2013 با تولید روزانه 3/3 میلیون بشکه نفت، جایگاه دوم تولیدکنندگان اوپک را پس از عربستان سعودی به دست آورد که این جایگاه خود به اهمیت عرضه نفت این کشور در بازار اشاره دارد. آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی کرده اوپک میزان تولید خود را تا سال 2019 روزانه بیش از 2 میلیون بشکه افزایش دهد که بیش از 60 درصد این رشد تولید از جانب عراق خواهد بود. این نهاد بین‌المللی برآورد کرده است ظرفیت پایدار تولید نفت عراق به بیش از 4میلیون بشکه در سال 2016 به1/6 میلیون بشکه در سال 2020 و 3/8 میلیون بشکه در سال 2035 خواهد رسید. بیشترین تولیدنفت عراق از میدان فوق عظیم بصره در جنوب این کشور است که باتوجه به حجم نفت در جای بیش از یک میلیارد بشکه‌ای، طی سال‌های آینده نیز با رشد تولید قابل توجهی مواجه خواهد بود.

تحرکات گروه تروریستی داعش می‌تواند تهدیدی جدی برای بخش نفت عراق باشد. گرچه جنوب این کشور هم‌اکنون از کانون درگیری‌ها به دور است بعید نیست درصورت ادامه این حملات، قسمت بزرگی از تولید نفت این کشور از بازار خارج شود که در صورت وقوع آن، پیش‌بینی‌ها قیمت نفت برنت را تا 150دلار نیز نشان می‌دهند. البته برخی کارشناسان بازار نفت آثار کاهش تولید نفت عراق بر قیمت نفت را مقطعی و اندک ارزیابی می‌کنند زیرا عربستان با داشتن مازاد ظرفیت تولید توانایی جبران کاهش عرضه نفت در صورت کاهش تولید عراق را دارد. 20

منابع در روزنامه موجود است.