حق تعیین سرنوشت یکی از موضوعات بسیار مهم در حقوق بین‌الملل معاصر است که در بسیاری از اسناد بین‌المللی به آن اشاره شده است. اصل این حق به منزله یک حق بشری، پایه و اساس سایر حقوق بشری را تشکیل می‌دهد که به‌موجب آن همه افراد و گروه‌های اجتماعی صرف‌نظر از قومیت، نژاد، جنس و مذهب می‌توانند امور خویش را در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در دست گیرند. این حق یک حق بشری فردی است که تک تک افراد یک ملت از آن برخوردارند و شاید به همین علت در منشور ملل متحد در کنار ضرورت رعایت و احترام به حقوق و آزادی‌های بنیادین فردی، از این اصل نام برده شده است.
در دوران اوج‌گیری نهضت اسلامی، حضرت امام(ره) با صراحت کامل و عبارات متعددی به حق تعیین سرنوشت سیاسی به دست مردم اشاره کردند. این مطلب به گونه‌ای واضح در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های پاریس و بعضاً تهران مشاهده می‌شود. برای نمونه ایشان می‌فرمایند: «از حقوق اولیه هر ملتی است که باید سرنوشت و تعیین شکل و نوع حکومت خود را در دست داشته باشد. طبیعی است که چون ملت ایران بیش از نود درصد مسلمانند، باید این حکومت بر پایههای موازین و قاعده اسلامی بنا شود.»
وقتی خبرنگار در پاریس از وی می‌پرسد: «به فرض اینکه شاه بپذیرد کنار رود و یا مجبور به کنارهگیری شود، چه راهی را باید دنبال کرد تا به جمهوری اسلامی رسید؟ فکر میکنید که در طی این راه به هیچ مشکلی برنخواهید خورد؟» پاسخ می‌دهد: «همان مردمی که دست در دست هم دادند و دلیرانه عرصه را بر شاه تنگ کردند، همانها با هدایت کسانی که همیشه دلسوز آنان بودهاند، نوع حکومت دلخواه خود را انتخاب می‌کنند و بدیهی است که چون مسلمانند، در همه مراحل کار، اسلام تنها ملاک و ضابطه نظام اجتماعی و نوع حکومت خواهد بود و بر این اساس من جمهوری اسلامی را پیشنهاد کردهام و به رأی عمومی میگذارم و بدیهی است که هرکاری، هرچه مهمتر، با مشکلاتی بزرگتر روبه‌رو خواهد شد.»
حضرت امام(ره) چند روز قبل از سفر به ایران در نوفل لوشاتو در جمع دانشجویان و ایرانیان مقیم خارج از کشور به حق تعیین سرنوشت به دست مردم چنین اشاره کردند: «شما فرض کنید که یک مجلس مؤسسان ملی‌ـ صددرصد ملی‌ـ تأسیس بشود و این یک کسی را با اعقابش به حکومت بنشانند، خودش و سلسله بعد؛ ما به این مجلس مؤسسان که از جانب ملت است و به این ملت، می‌گوییم بسیار خوب شما زمانی که خودتان تشریف داشتید حق داشتید که سرنوشت خودتان به دست خودتان باشد، سرنوشت مایی که دویست سال بعد از شما به این دنیا میآمدهایم به چه مناسبت شما تعیین کردید آقای پدر بزرگ؟!... قانون این است، عقل این است، حقوق بشر این است که سرنوشت هر آدمی به دست خودش باشد... آخر ما چه حقی داریم که سرنوشت دیگران را تعیین کنیم؟»
حضرت امام(ره) در اولین سخنرانی‌شان پس از ورود به کشور در 12 بهمن 1357، که در بهشت زهرای تهران و در جوار مزار شهدای انقلاب اسلامی ایراد کردند، ضمن نقد مبانی قانونی دولت شاهنشاهی، اظهارات مشابهی داشتند و فرمودند: «اگر سلطنت رضا شاه فرض بکنیم که قانونی بوده، چه حقی آنها داشتند که برای ما سرنوشت معین کند؟ هر کسی سرنوشتش با خودش است. مگر پدر‌های ما ولی ما هستند؟ مگر آن اشخاصی که در صد سال پیش از این، هشتاد سال پیش از این بودند، می‌توانند سرنوشت ملتی را که بعدها وجود پیدا می‌کنند آنها تعیین بکنند؟» این ادبیات حضرت امام(ره) پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز ادامه یافت و حضرت امام(ره) همواره تأکید داشت که سرنوشت کشور باید در اختیار ملت باشد. معظم‌له تأکید داشتند: «منطقی آن است که کار دست خود ملت باشد. ملت یک کسی را میآید انتخاب می‌کند، آن هم انتخاب آزاد می‌کند، یک کسی را رئیس‌جمهور قرار می‌دهد. اختیار دارد که یک کسی را برای خودش رئیس‌جمهور قرار دهد، بعد که چهار سال گذشت با همین ملت است و همین بساط، باز یکی دیگر را قرار میدهند، اگر این آدم خوبی بود، همین را قرار میدهند. تکلیف صد سال بعد را من و تو نمیتوانیم تعیین کنیم!»
پس از پیروزی انقلاب اسلامی بلافاصله تلاش حضرت امام(ره) برای برگزاری همه‌پرسی و واگذاری امور کشور به مردم آغاز شد. امام(ره) تأکید داشتند، این ایده تغییر از پادشاهی به جمهوری اسلامی باید به رفراندوم مردمی سپرده شود تا رسماً مشخص شود آیا واقعاً چنین اعتقادی نزد همه ملت ایران فراگیر است؟ خواست مردم مبنی بر تشکیل جمهوری اسلامی چیزی نبود که عیان نبوده و برای تحقق آن به ظاهر نیازی به برگزاری همه پرسی سراسری باشد، اما امام(ره) بر تحقق این امر اصرار داشتند! ایشان در بیانات‌شان می‌فرمایند: «با اینکه من اعتقادم این است که دیگر احتیاج به رفراندم نیست و مردم مکرر به جمهوری اسلامی رأی دادهاند، لکن برای اینکه بهانهها تمام بشود و شمارش آرا بشود، ما باید آزادانه یک همچو کاری بکنیم تا مردم بدانند، تا همه عالم بدانند که رأی آزاد که مردم میدهند به که میدهند و به چه رژیمی میدهند.» این اظهارات به خوبی عمق نگاه حضرت امام(ره) به سیاست، مردم و گروه‌های سیاسی را آشکار می‌کند و بنیانی برای نظام اسلامی بنا می‌گذارد که تا به امروز نیز نمی‌توان در آن تردیدی کرد. تأکید امام(ره) برآمده از نگاه تیزبین آینده‌نگری بود که سال‌ها بعد را می‌دید که رجوع نکردن به رأی ملت چه بسترهایی را برای فرصت‌طلبان معاند در جهت تخریب جمهوری اسلامی فراهم خواهد کرد! در راستای تحقق این امر حضرت امام(ره) بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی در صدد آن برمی‌آیند که همه‌پرسی جمهوری اسلامی را برگزار کنند و خواست و رأی ملت را به صورت قانونی تثبیت کنند.
