شریک تازه اعراب خاورمیانه

علی موسوی خلخالی

خاورمیانه که نبض اقتصادی جهان به واسطه ذخایر عظیم زیرزمینی و تحولات گسترده سیاسی در آن می‌تپد، از جایگاه ویژه‌ای برای هند برخوردار است. از آنجایی که لزوم پیشرفت هر کشوری نیاز مبرم به منابع سوختی است، از ین رو هند نیز حساب ویژ‌ه‌ای بر روی خاورمیانه و کشورهای نفت‌خیز آن باز کرده است.

از سوی دیگر حضور گسترده بازرگانان و تجار عرب در هند و برعکس آن حضور فعال نیروهای کار و اقتصاد هند در کشورهای مختلف عرب خاورمیانه سبب شده تا گرایش هند به کشورهای عربی بیش از پیش افزایش یابد.

در این میان رقابت تنگاتنگی که هند با پاکستان و چین همسایه غربی و شمالی خود دارد. باعث شده تا اهمیت حفظ جایگاه و تقویت موقعیت در کشورهای خاورمیانه لزوم بیشتری برای هند داشته باشد. از این رو گسترش روابط در میان کشورهای عربی و نفوذ هر چه بیشتر در آنها از الویت‌های سیاست خارجه هند محسوب می‌شود.

زنجیره اقتصاد از هند تا خاورمیانه

بنا به گزارش وزیر روابط خارجی هند که در ابتدای سال جاری میلادی و در جریان نشست اتحادیه عرب در ریاض پایتخت عربستان سعودی به اطلاع "ملک عبدالله" پادشاه عربستان رسانده است. میزان جذب سرمایه‌گذاری در هند از ابتدای سال 2007، 31 درصد تولید ناخالص ملی این کشور را شامل شده است.

بنا به این گزارش در حدود 12 درصد از این سرمایه‌گذاری از سوی کشورهای عربی به ویژه کشورهای عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، لیبی، قطر، عمان و بحرین صورت گرفته است. علاوه بر آن در حدود 5 میلیون هندی اکنون در کشورهای عرب زندگی می‌کنند که از این رقم تنها نزدیک به 5/3 میلیون نفر در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به سر می‌برند.

این عوامل و ارقام به خوبی نشان می‌دهد که میزان روابط هند با کشورهای عربی تا چه اندازه عمیق و تا چه میزان برای هر دو طرف پراهمیت است. در همین راستا دولت هند چشم‌اندازی برای سرمایه‌گذاری 320 میلیارد دلاری در کشورهای عربی پیش‌بینی کرده که بنا به گزارش وزارت امور خارجه هند پیشرفت برای رسیدن به این هدف در کشورهای مراکش و سودان بسیار خوب و ممتاز بوده است.

میزان فعالیت‌های اقتصادی هند با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز روز به روز در حال افزایش است و با وجود رقیبان چینی آنها در این منطقه حضور آنها بسیار پررنگ و قدرتمند است. بنا به گزارش وزارت اقتصاد امارات متحده عربی میزان تبادلات تجاری این کشور با هند بیش از 10 میلیارد دلار در سال است. این رقم بنا به گزارش وزارت اقتصاد و دارایی عربستان سعودی به 5/11 میلیارد دلار در سال رسیده است.

به نظر می‌رسد که میزان سرمایه‌گذاری هند در کشورهای مراکش و سودان نیز به طور چشمگیری افزایش یافته است. تا پیش از این هندی‌ها تلاش داشتند، میزان سرمایه‌گذاری خود را در کشورهای عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر و بحرین که از زمینه‌های لازم برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی نیز برخوردارند، افزایش دهند. اما به نظر می‌رسد این هدف مدتی است که فراتر از کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس رفته است. به گونه‌ای که اکنون میزان رشد سرمایه‌گذاری هند در کشورهای سودان و مراکش از دیگر کشورهای عربی بالاتر است.

تاکنون کشور هند رقم دقیقی از میزان سرمایه‌گذاری خود در این کشور اعلام نکرده اما منابع غیررسمی اعلام کرده‌اند که میزان سرمایه‌گذاری هند در سودان با رشدی بی‌سابقه به بیش از 7 میلیارد دلار رسیده است. این رقم برای مراکش در حدود 5/6 میلیارد دلار است که نسبت به سال 2006 در حدود 90 درصد رشد و نسبت به سال 2005 نیز در حدود 165 درصد رشد نشان می‌دهد.

کارشناسان دلایل تمایل هندی‌ها برای سرمایه‌گذاری کلان در سودان را در سه عامل خلاصه می‌کنند: نخست به وجود منابع غنی نفت در سودان که اتفاقا ارزان هم است، باز می‌گردد.

بنا به گزارش‌ها با وجود این که مناطق جنوبی سودان درگیر جنگ داخلی است اما سرمایه‌گذاران نفتی هند وارد این مناطق شده و فعالیت‌های گسترده خود را در این کشور در کنار فعالان چینی آغاز کرده‌اند. هندی‌ها حتی با مذاکرات گسترده خود و دادن وعده و وعید‌هایی به طرف‌های غربی به ویژه آمریکایی‌ها توانسته‌اند تا حدودی رضایت آنها را برای انجام فعالیت‌های اقتصادی در این کشور به دست آورند.

عامل دوم به نفوذ چین به بازار سودان باز می‌گردد. هنگامی که در سال 2006 مقام‌های چینی سفرهای گسترده‌ای را به سودان انجام داده و اعلام کردند، قصد دارند که سرمایه‌گذاری‌های کلانی در این کشور بکر و البته غنی از منابع زیرزمینی انجام دهند، اعتراض‌های گسترده‌ای در کشورهای غربی به وجود آمد.

همزمان با بحبوحه بحران دارفور که تهدیدهای آمریکا برای تحریم کامل دولت سودان و حتی ورود نیروهای نظامی به آن کشور وارد مراحل جدی‌اش شده بود، دولت چین اعلام کرد، قصد دارد طی یک برنامه مدون 20 میلیارد دلار در سودان سرمایه‌گذاری کند.

تصمیم دولت چین که دقیقا مغایر با تصمیم دیگر کشورهای عضو شورای امنیت بود، اعتراض‌های گسترده‌ای را از سوی آن کشورها به وجود آورد.

جرج‌بوش رئیس‌جمهوری آمریکا در اعتراض به این تصمیم چین، اقدام آن کشور را گرفتن ماهی از آب گل‌آلود آن هم در کش‌مکش بحران دارفور توصیف کرد و گفت: "چینی‌ها با این کار تلاش دارند، بحران موجود بر سر دارفور را به منافع اقتصادی خود پیوند زده و پرونده حقوق‌بشر این کشور را از روند اصلی خود منحرف کنند."

این موضوع زمانی به چالش جدی برخورد، که دولت روسیه به طور غیرمستقیم به حمایت از چین در سودان پرداخت. روس‌ها با استفاده از دریچه نفوذ چین اقدام به فروش تسلیحات به دولت سودان کردند که نگرانی‌های بسیاری را برای کشورهای غربی به وجود آورد. موضوعی که سبب شده دولت سودان بر سر حضور نیروهای چند ملیتی و نیروهای سازمان ملل در کشورش نقشه‌های تازه‌ای در سر بپروراند.

این موضوع سبب شد تا هند با حمایت آمریکا و غرب سرمایه‌گذاری‌های خود در سودان را با هدف جلوگیری از تک‌روی چین آغاز کند. یعنی دقیقا همان عامل سوم که باعث شد انگیزه برای حضور هند در سودان بسیار تقویت شود.

می‌توان در حقیقت رقابت چین و هند در سودان را به رقابت شدید چین و روسیه با آمریکا و اروپا تعبیر کرد.

به همین دلیل با وجود بحران‌های موجود در سودان، خارطوم پایتخت آن کشور و مرکز اقتصادی سودان رشد اقتصادی خوبی را آغاز کرده است.

عمده سرمایه‌گذاری هندی‌ها و چینی‌ها در سودان در ساختمان‌سازی، صنعت نفت و گاز، کشاورزی و راه‌سازی متمرکز شده است.

از طرفی دولت سودان نیز که روز به روز شاهد افزایش تهدیدهای غرب علیه خود است، تلاش می‌کند تا با بها دادن به کشورهای نظیر هند و چین خود را از انزوا خارج کرده و در مقابل تهدیدهای غرب را تا اندازه‌ای خنثی کند.

سودان از دیرباز برای اعراب اهمیت ویژه‌ای داشته است. اعراب از سال‌ها پیش سرمایه‌گذاری‌های کلانی را در سودان انجام داده بودند که هنوز نیز ادامه دارد. سودان یکی از کشورهای مهم اتجادیه عرب محسوب می‌شود که تاثیر به سزایی در فعالیت‌های این اتحادیه دارد. این موضع سبب شده تا هندی‌ها حفظ رابطه حسنه با اتحادیه عرب را سرلوحه فعالیت‌های سیاست خارجه خود قرار دهند.

اما هندی‌ها نگاه ویژه‌ای به کشورهای جنوبی حاشیه دریای مدیترانه نیز دارند. در این میان جایگاه مراکش اهمیت بیشتری نسبت به دیگر کشورهای این منطقه برای هندی‌ها دارد. مراکش به دلیل وجود منابع دست نخورده و وجود زمینه‌ای بسیار خوب سرمایه‌گذاری و از سوی دیگر برخورداری از تنگه جبل‌الطارق که امکان دسترس همزمان به بازارهای اروپا و آفریقا را فراهم کرده، اهمیت ویژه‌ای برای هندی‌ها دارد.

برخورداری از منابع انسانی و نیروی کار ارزان نسبت به اروپا نیز مزید بر علت شده است. این عوامل همچنین سبب شده چینی‌ها نیز هم‌زمان با هندی‌ها به فکر نفوذ و فتح دروازه‌های این کشور حاشیه‌ای قاره آفریقا باشند.

اکنون میزان سرمایه‌گذاری چین و هند در مراکش هم‌ردیف کشورهای فرانسه و ایتالیا است.

روابط سیاسی هند با اعراب

پس از سقوط رژیم بعث در عراق و افزایش تهدیدهای آمریکا علیه کشورهای توتالیتر عربی، کشور هند که هم از لحاظ سیاسی و هم از لحاظ اقتصادی از جایگاه ویژه‌ای در آسیا برخوردار است، اهمیت ویژه‌ای برای اعراب پیدا کرد.

این اهمیت برای دو کشور مصر و عرستان دو رقیب دیرینه در منطقه بیش از دیگر کشورها بود.

مصر که به واسطه وجود تنش‌های سیاسی داخلی و دلخوری آمریکایی‌ها از وضعیت حقوق‌بشر و آزادی بیان در آن کشور احساس خطر می‌کند، تلاش دارد، رابطه خود را با هند به عنوان یک کشور دوست و متحد آمریکا بیش از پیش افزایش دهد.

روابط هند و مصر به سال‌ها پیش باز می‌گردد. در زمانی که "جواهر لعل نهرو" رئیس‌جمهوری فقید هند بر مسند قدرت بود، مصری‌ها برای گسترش رابطه خود با هند بلند‌پروازی‌های بسیاری می‌کردند.

مصری‌ها و به دنبال آنها تمام کشورهای عربی تصور می‌کردند، با ایجاد یک رابطه مستحکم با هند می‌توانند از حمایت‌های بین‌المللی بیشتری برخوردار شده و بدین ترتیب در برابر تهدیدهای اسرائیل، دشمن دیرینه خود ایستادگی کنند.

اعراب چون گمان می‌کردند، رابطه هند با اتحاد جماهیر شوروی یک رابطه حسنه است، از این رو قصد داشتند با ایجاد پیوند مستحکم با هند، حمایت شوروی از خود را به حد اعلا برسانند. گرچه این تصور در زمان "انور سادات" رئیس‌جمهوری سابق مصر دچار تحول بسیار شد.

پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی و نزدیک شدن بیش از پیش روابط هند و آمریکا به یکدیگر ایالات متحده جای خود را به شوروی داد. بدین معنا که به واسطه حلقه دوستی هند با آمریکا، اعراب تلاش کردند، خود را به هندی‌ها پیوند دهند تا بتوانند برای مدت طولانی خود را از تهدیدهای غرب بر سر مسائل حقوق‌بشر و نبود دموکراسی در کشورشان بیمه کنند.

این رابطه پس از سال 2003 جهش ناگهانی یافت. در این زمان آمریکایی‌ها فشارهای تازه‌ای را به اعراب به ویژه عربستان سعودی و مصر، دو کشور کلیدی و تاثیرگذار اتحادیه عرب وارد آوردند تا اصلاحات تازه‌ای را در کشورشان آغاز کنند.

از آنجایی که اعراب انجام اصلاحات و بها دادن به دموکراسی را به معنای واگذاری قدرت به افراد تازه قلمداد می‌کردند از این رو به دنبال راه چاره‌ای برای خروج از این تنگنا افتادند. در این زمان بود که روابط اعراب با هند بیش از پیش گسترش یافت.

به گونه‌ای که اکنون دفتر اتحادیه عرب در هند فعال‌ترین دفتر این اتحادیه در آسیا محسوب می‌شود.

مقام‌های عالی‌رتبه عربستانی با سفر به هند و عقد قراردادهای کلان اقتصادی به ویژه نفتی تلاش کردند، ضمن مهار سیاست‌های ستیزه‌جویانه ایالات‌متحده به آنها بفهمانند که در صورت قطع همکاری‌های آمریکا با آنها، کشورهایی هستند که بتوانند به سرعت جانشین آنها شوند. با سفر ملک‌عبدالله پادشاه عربستان سعودی به هند که پس از سفر پربارش به چین در سال 2005 انجام شد و استقبال بسیار گرم مقام‌های هندی از وی، ارتقای روابط هند و عربستان به بالاترین حد خود رسید.

مشابه چنین بینشی را مصری‌ها نیز دنبال می‌کردند اما از آنجا که مصری‌ها از قدرت اقتصادی چندانی همچون اقتصاد نفتی برخوردار نیستند، از این رو تلاش کردند با نزدیکی روابط سیاسی و دادن امتیازهای بیشتر به هندی‌ها برای سرمایه‌گذاری در مصر، افکار عمومی جهانی را مجاب کنند که از جایگاه سیاسی و نفوذ در خور توجهی در دنیای عرب برخوردارند.

دقیقا وجود چنین اهمیتی باعث شد، وزیر روابط خارجی هند به همراه یک هیئت بلندپایه برای حضور پررنگ در نشست اتحادیه عرب در ریاض که در ماه مارس 2007 برگزار شد به عربستان بیاید و گزارش مفصلی از روابط هند با کشورهای عربی، میزان پیشرفت آن و چشم‌انداز و اهداف پیش رو در این روابط را به همراه یک نامه بسیار مودبانه به اطلاع پادشاه عربستان برساند. از این رو روابط هند با کشورهای عربی امروزه به یک رابطه حیاتی تبدیل شده است. رابطه‌ای که می‌تواند تاثیر بسزایی در معادلات پیش‌روی خاورمیانه بگذارد.