عدالت در کنسرو سهمیه‌بندی

ریحانه مظاهری
هنوز ساعت 9 شب روز چهارم تیر سال 86 در یادها باقی است. وزیری هامانه که روزهای آغاز فعالیت خود را در وزارت نفت سپری میکرد، در برنامه تلویزیونی گفت وگوی ویژه حاضر شد و به ناگاه از آغاز سهمیه بندی بنزین از ساعت 24 همان شب خبر داد. گرچه خبر به طور ناگهانی اعلام شد و فرصتی از پیش تعیین شده برای اعتراض های مردمی در نظر گرفته نشده بود اما همان شب نیز بخش زیادی از شهر را شلوغی باور نکردنی ای فرا گرفت. تعداد زیادی از جایگاه های سوخت به آتش کشیده شد و حتی در جریان این شورش مردمی بر ضد اجرای این طرح فروشگاه های زنجیره ای در شهر نیز در امان نماندند و چند شعبه از فروشگاه های رفاه در جریان این شورش در معرض غارت قرار گرفتند.
هر چند پس از گذشت مدتی مردم به ناچار در صف های طولانی پمپ های بنزین منتظر می ماندند تا بنزین مورد نیاز خود را تامین کنند و حتی راهکارهایی همچون فروش بنزین آزاد که در خارج از جایگاه ها بازار خوبی برای خود پیدا کرده بود را نیز امتحان کردند. اما در نهایت دولت عدالت پرور نهم اجرای این طرح که تنها برای مردم طی یک سال گذشته چالش هایی ایجاد کرده بود را به عنوان یک طرح موفق در جهت ایجاد عدالت عنوان کرد و از اجرای آن بارها بر خود بالید و حتی تصمیم گرفت از سال دوم اجرای طرح سهمیه بندی، گازوئیل را به جرگه فرآورده های نفتی در سبد سهمیه بندی قرار داد تا از این به بعد گازوئیل نیز از طریق کارت سوخت دریافت شود. اجرای سهمیه بندی بنزین از جمله طرح هایی بود که در مجلس ششم توسط وزیر نفت دولت خاتمی ارائه شد و مجلس هفتم که در ابتدا به طور کامل با رئیس دولت نهم همراه بودند آن را به تصویب رساندند.
این طرح با هدف ایجاد عدالت در مصرف بنزین برای شهروندان در دهک های مختلف درآمدی تصویب شد، چراکه محمود احمدی نژاد بارها اعلام کرد که درست نیست مردم سوبسید فرآورده ای را بپردازند که بخش زیادی از آن به شکل قاچاق از کشور خارج می شود و سود آن به جیب گروه اندکی از افراد می رود.
مجلس شورای اسلامی در جلسه ای غیرعلنی و غیررسمی در روز چهارشنبه ششم تیرماه به بررسی پیامد سهمیه بندی بنزین پرداخت و رئیس کمیسیون انرژی می گوید مجلس در ماه های آینده برای قیمت بنزین آزاد تصمیم می گیرد. در همان زمان و در پی اعلام ناگهانی طرح «سهمیه بندی بنزین» و هجوم مردم به جایگاه های سوخت در ایران که باعث بروز برخی ناآرامی ها شد، مجلس شورای اسلامی در جلسه ای غیررسمی و غیرعلنی با حضور وزیران نفت و کشور به بررسی این موضوع پرداخت.
غلامعلی حدادعادل که ریاست مجلس را به عهده داشت بدون اشاره به طرح سه فوریتی گروهی از نمایندگان برای به تعویق انداختن اجرای قانون سهمیه بندی بنزین، از تصمیم مجلس برای یاری رساندن به دولت در جهت اجرای طرح سهمیه بندی خبر داد. حدادعادل همچنین در کمال خونسردی اعلام کرد: «فعلاً هیچ مشکلی برای مردم به وجود نیامده است و اتفاقاتی مانند آنچه دیشب در تهران روی داد، در شهرهای بزرگ امری عادی و طبیعی است و در حدی نیست که بشود نام آن را بحران گذاشت.»!
رئیس وقت مجلس در پاسخ به سوالی درباره افزایش همزمان سهمیه بندی بنزین با افزایش همزمان قیمت بعضی کالاها همچون لبنیات، گفت: «موضوع افزایش کالاها ربطی به سهمیه بندی بنزین ندارد. سهمیه بندی از دیشب آغاز شده و ما از دولت تشکر می کنیم که مقدمات اجرای این قانون فراگیر را پدید آورد.»
این سخنان در حالی مطرح شد که در پاسخ به عدالت پروری دولت با اجرای طرح سهمیه بندی بنزین بسیاری از رانندگان آژانس ها در ایران اعلام کردند که تا روشن شدن تکلیف بنزین سهمیه ای خود، کار نمی کنند.
صاحبان آژانس ها، با توجه به حجم کاری و شبانه روزی بودن کار خود، به اختصاص یافتن روزانه 15 لیتر بنزین برای هر خودرو، نیز اعتراض کردند و این سهمیه بندی را اجحاف در حق رانندگان آژانس عنوان کردند. آژانس های تاکسی تلفنی تهران در اعتراض به قانون جدید سهمیه بندی بنزین، عملاً دست از کار کشیدند. علاوه بر این افزایش قیمت بنزین در سطح کشور، افزایش بهای دیگر کالاهای مصرفی را نیز در پی داشت و همین امر اعتراض های مختلفی را در برداشت؛ به طوری که رانندگان تاکسی بر میزان کرایه خود افزودند و به این ترتیب افرادی که از داشتن وسیله نقلیه خصوصی محروم بودند از تاثیر افزایش قیمت که به دنبال اعمال سهمیه بندی رخ داده بود نیز در امان نماندند و این یکی از اولین نشانه های عدم اجرای عدالت بود که بر خلاف اهداف اجرای طرح پدیدار شد.
اما بازهم حدادعادل در جواب اعتراضات مردمی از وجود جریان های سیاسی در این زمینه در کشور گفت و اظهار داشت: هر کاری انجام دهیم آنها درصدد بهره گیری سیاسی هستند و دائما بر طبل اختلاف می کوبند تا روزی که بنزین سهمیه بندی نشده بود انتقاد می کردند، زمانی که سهمیه بندی شد آن را مضر خواندند و صرفا بهانه گیری می کنند.
رئیس مجلس گفت: همین جریان سیاسی که مساله تورم را مانند پتک بر سر این دولت و مجلس می کوبد تا در انتخابات پیروز شود می بینید برای اینکه بنزین به قیمت آزاد عرضه شود چقدر در مجلس و رسانه هایشان به ما فشار آوردند، اگر الان بنزین آزاد به قیمت 500 تا 600 تومان عرضه شود فکر می کنید چه اتفاقی برای این اقشار محروم می افتد اما در مجلس و مطبوعات به ما فشار می آورند که چرا بنزین را به قیمت آزاد عرضه نمی کنید؟ چرا فشار می آورند؟ چون می دانند این کار تورم زا است، اما ما گول این تحریکات را در اداره مجلس هفتم نخوردیم که مدام پنجه به صورت دولت بکشیم.
با وجود این مباحث و با گذشت مدت زمان کوتاهی از اجرای طرح بحث های مختلفی در دولت در زمینه لزوم افزایش قیمت بنزین ارائه شد و حتی خود رئیس مجلس وقت نیز که پیش از این از مخالفت خود با آزادسازی قیمت بنزین و منافات آن با قشر کم درآمد کشور خبر داده بود از ادامه سهمیه بندی انتقاد کرد اما آزادسازی بنزین در سال 87 را نیز بعید دانست و اظهار داشت که ما نیز علاقه ای به ادامه سهمیه بندی در مدت طولانی نداریم. بر این اساس دولت در اقدام جدیدی در آغاز سال 87 تصمیم به ارائه بنزین با قیمت 400 تومان و حذف یارانه از بنزین سوپر کرد که این امر نیز تبعات خود را به همراه داشت تا جایی که افزایش قیمت کالاهای مصرفی که از افزایش قیمت جهانی تبعیت کرده بود در جریان افزایش قیمت بنزین نیز با افزایش دیگری مواجه و در واقع شوک جدیدی بر اقتصاد کشور وارد شد که بازهم فشار آن را بر اقشار محروم در کشور شاهد بودیم.
از سوی دیگر و علاوه بر آنکه سهمیه بندی بنزین به هیچ وجه در جهت تحقق عدالت در کشور در خصوص مصرف بنزین حرکت نکرد اما اتخاذ این سیاست های تحدیدی در شرایطی صورت گرفت که کشور به نوعی با اوضاع بحرانی و غیرعادی در مصرف بنزین مواجه شده بود. نخستین بار در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، سهمیه بندی بنزین در ایران اجرا شد. با بمباران تاسیسات نفتی و پالایشگاه های نفت خام کشور، عرضه بنزین و سایر فرآورده های نفتی با محدودیت روبه رو شد، لذا دولت وقت چاره ای جز عرضه بنزین در چارچوب نظام سهمیه بندی نداشت.
اما این بار هدف از سهمیه بندی علاوه بر کاهش مصرف، اجرای بخشی از تبصره 13 بودجه مثل حمل و نقل عمومی، بالابردن استاندارد در خودروها، جایگزینی خودروهای فرسوده و مدیریت مصرف سوخت از سوی همگان است.
درخصوص ضرورت اجرای این طرح در کشور در شرایط کنونی دیدگاه های مختلفی وجود دارد، برخی معتقدند این کار جز اضطرار و ناچاری توجیه دیگری ندارد و برخی طرح مذکور را مثبت برمی شمرند. محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور ایران نیز تاکید دارد که منابع حاصل از سهمیه بندی بنزین و کاهش مصرف سوخت، در امور زیربنایی، ساختاری و عمرانی کشور هزینه خواهد شد تا نفع آن به همه ملت برسد. از سوی دیگر طبق گزارش معاونت امور حقوقی و مجلس رئیس جمهوری، ایران با سرمایه گذاری 17 میلیارد دلاری در تاسیس پالایشگاه های جدید و نوسازی پالایشگاه های موجود، در سال 90 وارد باشگاه صادرکنندگان بنزین خواهد شد.
اما تاکنون هیچیک از پالایشگاه های در نظر گرفته شده برای افزایش تولید بنزین به مرحله بهره برداری و افزایش تولید نرسیده اند و شاید به همین دلیل بود که احمد توکلی، رئیس مرکز پژوهش های مجلس هفتم در بیان مخالفت خود با بنزین 500 تومانی اعلام کرد که نباید بار تعلل 20 ساله خود را در تعیین قیمت بنزین یکباره بر دوش مردم بگذاریم. چراکه سال ها است در ایران پالایشگاه جدیدی احداث نشده و پالایشگاه های موجود نیز به دلیل فرسوده بودن نمی توانند برای تامین بنزین کشور موثر واقع شوند. از سوی دیگر اعمال تحریم علیه ایران سبب شده بخش زیادی از سرمایه گذاری ها در حوزه نفت از کشور خارج شده و بررسی میزان قراردادهای اجرای پروژه های جدید نشان می دهد که تحقق اهداف وزارت نفت نیز برای خودکفایی کشور در تولید بنزین امکان پذیر نخواهد بود.
چراکه با وجود افزایش بهای نفت و افزایش درآمد کشور طی سال جاری و سال گذشته شاهد افزایش واردات بنزین به کشور بودیم و امسال نیز دولت از نیاز 9 میلیارد دلاری کشور به واردات بنزین خبر داده که این خود بیانگر این امر است که دولت طی این سال ها هیچ اقدامی در جهت خودکفایی در تولید بنزین نداشته و تنها درآمدهای خود را صرف واردات بنزین کرده است هر چند بازهم این را به حساب افزایش قیمت در بازار جهانی گذاشتند ولی هیچگاه از برنامه های خود برای توسعه پالایشگاه ها به جز در حد شعار خبر ندادند.
با این حال همزمان با آغاز دور دوم سهمیه بندی نیز شاهد هرج و مرج در جایگاه ها هستیم. شاید به قول بیژن نامدارزنگنه بهترین قضاوت کنندگان در مورد سهمیه بندی همین مردمی باشند که هر روز زمان زیادی از وقت خود را برای دریافت بنزین مصرفی خود در جایگاه ها سپری می کنند و شاهد اظهارنظرهای لحظه به لحظه مسوولان دولتی برای جبران خطاهای خود در تصمیمات اجرایی طرح هستند.