حج ابراهیمی زمینه ساز انسجام اسلامی/ سید صمد موسوی

بصیرت: «حج فرصتی کم نظیر برای مسلمانان به منظور شناخت آراء و افکار یکدیگر و بررسی مشکلات دنیای اسلام و تبادل نظر در این خصوص است.» ( سخنان رهبر معظم انقلاب در تاریخ1386/8/23)
بیانات فوق، چکامه ای از سخنان اخیر رهبر فرزانه انقلاب است که در دیدار کارگزاران فرهنگی و اجرایی حج امسال، ایراد فرمودند. در این روزها، بخش عظیمی از مسلمانان جهان از اقوام و ملل مختلف و با رنگها و نژادهای گوناگون،با شور و اشتیاق به سوی مرکز عرفان و عشق، مکه مکرمه، حرکت می کنند و با فراموش کردن همه تفاوتها و اختلافهای ظاهری، قومی و قبیله ای، همایشی عظیم را طرح ریزی می کنند.
حاجیان از هر مذهبی که باشند و فارغ از رنگ و نسب و هرگونه برتری، یک صدا و یک دل در یک زمان و مکان به سوی معبود خود می شتابند و یک صدا، ندای «اللهم لبیک» را سر می دهند و حج مرکزی می شود برای قیام همه مسلمانان جهان که پروانه وار گرد نماد توحید می چرخند و از برکات آن بهره ها می برند؛ چنانکه قرآن می فرماید: «نخستین خانه ای که برای مردم ]و نیایش خداوند [قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است.» (آل عمران /96)
قرآن یکی از حکمتهای وجوب حج را منافعی می داند که مسلمانان آن را مشاهده می کنند: «لیشهدوا منافع لَهم» (حج/28) به نظر مرحوم علامه طباطبایی، مهمترین منافع مورد نظر در این آیه، استحکام هرچه بیشتر پیوند برادری و همبستگی میان مؤمنان و نشان دادن قدرت آنان در صورت حفظ این یگانگی است. (المیزان، ج 14، ص 369) و برای تحقق چنین هدف والایی در ایام حج جدال و منازعه حرام شده است. ( بقره/ 197)
مقام معظم رهبری حج را مظهر وحدت و اتحاد مسلمانان می داند و می فرماید: «حج مظهر وحدت و اتحاد مسلمانان است. اینکه خداوند متعال همه مسلمانان و هر که از ایشان را که بتواند، به نقطه ای خاص و در زمانی خاص فرا می خواند و در اعمال و حرکاتی که مظهر همزیستی و نظم و هماهنگی است، آنان را روزها و شبها در کنار یکدیگر مجتمع می سازد، نخستین اثر نمایانش، تزریق احساس وحدت و جماعت در یکایک آنان و نشان دادن شکوه و شوکت اجتماع مسلمین به آنان و سیراب کردن ذهن هریک تن آنان از احساس عظمت است.»( سخنان مقام معظم رهبری در تاریخ1370/3/26)
در این نوشتار، تلاش بر آن است که با استفاده از آیات نورانی قرآن و احادیث اهل بیت(ع) به بررسی مظاهر انسجام اسلامی حج بپردازیم.
* حج ابراهیمی، زمینه ساز انسجام اسلامی
انسجام به معنای با هم جور شدن و هماهنگ شدن است که در واقع نوعی اتحاد و همبستگی می باشد. معمولاً دولتهای تشکیل دهنده اتحاد یا اتحادیه دارای هدفهای سیاسی، اقتصادی، ایدئولوژی و فرهنگی مشابهی دارند. (فرهنگ علوم سیاسی، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، ص13) روشن است، اگر مسلمانان به ابعاد گوناگون حج توجه کنند و بدون تعصب آن گونه که مستحق مناسک حج است، عمل کنند، آن گاه حج یکی از بهترین جلوه های وحدت و انسجام اسلامی و زمینه ساز تفاهم جهان اسلام خواهد بود؛ آن گونه که امام خمینی(ره) فرمودند: « یکی از مهمات فلسفه حج، ایجاد تفاهم و تحکیم برادری بین مسلمانان است.»( از پیام امام خمینی ره مورخ 58/6/ 29صحیفه نور، ج9، ص 176)
1- امنیت و آرامش
یکی از مهمترین دستاوردهای حج، ایجاد امنیت است؛ زیرا در منطق قرآن، امنیت از پیش نیازهای حج محسوب می شود. همچنین اعمال حج نیز در سرزمین «مکه» صورت می گیرد که با دعا و درخواست حضرت ابراهیم(ع) به وادی امن مبدل شد(بقره/126)و خدای متعال نیز سرزمین مکه را سرزمینی آزاد قرار داد و به آن منتهای حرمت را اعطا کرد و آنجا را بیت ا... الحرام نام نهاد؛ بیت الحرامی که انسان در آن حق تعدی به هیچ چیزی را ندارد و در چنین فضایی همه موجودات در امان می باشند. شخص محرم حتی حق ندارد مورچه ای را که بربدنش راه می رود، بردارد و به زمین بزند، بلکه باید مورچه را به آرامی درجای امنی قرار دهد. از این جهت، همه چیز در مکه امنیت دارد. بدین سبب، می توان «امنیت اجتماعی» را یکی از مهمترین هدفهای حج دانست، آن گونه که خداوند متعال فرمود: «هر کس داخل در مکه شود، در امان است.» (آل عمران/97)
مهمترین دستاورد اتحاد در همه انواع آن، حفظ صلح، آرامش و امنیت و دور ماندن از جنگ و خونریزی و جدایی است؛ زیرا اتحاد در جامعه جهانی، حس نوع دوستی و همکاری متقابل را تقویت می کند و همه فتنه های اجتماعی را که از برتری جویی نژادی ناشی می شود، از بین می برد؛ چنانکه اتحاد پیروان ادیان آسمانی، از تنش میان آنان کاسته و اتحاد میان مؤمنان، زمینه درگیری را مرتفع می سازد. قرآن از تفرقه، به عنوان کرانه گودال آتش جنگ یاد کرده که اتحاد، خطر فرو افتادن در چنین گودالی را بر طرف می سازد (المیزان، ج 3، ص 371.)و می فرماید: « و شما بر لبِ حفره ای از آتش بودید، خدا شما را از آن نجات داد.» ( آل عمران/103) درست به همین سبب است که قرآن چند دسته شدن مردم را همسنگ با جنگ و جدال و خونریزی میان آنان دانسته (دائرة المعارف قرآن کریم، مرکز فرهنگ و معارف دفتر تبلیغات اسلامی قم، ج2، ص 75) و فرموده است: «یا شما را گروه گروه به هم اندازد و طعم تلخ جنگ و خونریزی را توسط یکدیگر به شما بچشاند.» (انعام/65)
2- حج، بنیان مرصوص
از دیگر کارکردهایی که قرآن برای حج برمی شمارد، تقویت دین است. خداوند، کعبه و خانه خدا را مرکزی قرار داده است تا مسلمانان با حضور و رابطه مستقیم با خدای خود، باورهای دینی شان را تقویت کنند. قرآن می فرماید: «خداوند، کعبه بیت الحرام را وسیله سامان بخشی و قوام مردم قرار داده است...» (مائده/97) چرا که حضور مردم در کعبه و اجرای مناسک حج باورهای آنان را به دین و خدا تقویت می کند و آنان را برای ادامه راه پیامبران استوار و دلگرم می سازد. از این رو، امام صادق(ع) در تفسیر آیه می فرماید: « خداوند حج را موجب تقویت دین مردم قرار داده است.» (تفسیر عیاشی ج1 ص346 حدیث 211))
در پایگاه عظیم حج، حضور یکپارچه مسلمانان باعث می شود دین مبین اسلام تقویت شود، مسلمانان پایبندی به احکام الهی را به نمایش گذارند و قدرت و توانایی خویش را به سایر ملتها نشان دهند.
قرآن، منازعه را باعث رهیافت سستی در صف مسلمانان می داند، آنگاه که می فرماید: « با یکدیگر نزاع نکنید، که سست می شوید و قوتتان از بین می رود، و صبر کنید، همانا خداوند با صابران است.» (انفال/46) از مفهوم آیه برمی آید که اتحاد، باعث استواری و استحکام صفوف مسلمانان در برابر دشمنان می شود؛ چنانکه در جای دیگر، مؤمنانی را که در کنار یکدیگر صف تشکیل دادند وبسان بنیان مرصوص در راه خدا به نبرد می پردازند و فرموده است: «خداوند کسانی را دوست می دارد که در راه او پیکار می کنند. گویی بنایی آهنین اند!»( صف/61) این نکته نشانگر آن است که مسلمانان با حضور گسترده خویش در مراسم حج مانند بنیان مرصوص، قدرت واقعی خویش و قوت دین را در معرض نمایش می گذارند و همین مراسم باشکوه خود از مصادیق بارز انسجام اسلامی خواهد بود و و مانند سدی در مقابل تفرقه و منازعه قرار می گیرد.
3- آشنایی با فرهنگ ملتهای دیگر
یکی از عوامل اختلاف و تفرقه، عدم شناخت و آشنایی بین مردم است. در این میان، حج یکی از مؤثرترین عوامل تبادل اندیشه ها و مایه استواری فرهنگ دینی مسلمانان به شمار می رود. در موسم حج، همه اقشار و گروه ها و ملتهای مسلمان، حضور دارند. همه آنان با هم لبیک می گویند و مناسک حج را انجام می دهند. این اجتماع باعث می شود ایشان با افکار و عقاید یکدیگر آشنا شوند، گرفتاریها و نیازهای هم را مطرح کنند و در نتیجه، وحدت و همبستگی آنان بیشتر شود. قرآن کریم خطاب به حضرت ابراهیم(ع) می فرماید: « و در میان مردم بانگ حج برآور تا آنان، پیاده و سواره بر مرکبهای چابک از هر راه دوری به سراغ تو بیایند تا شاهد منافع خویش باشند.» (الحج/27-28.)
امام صادق( ع) در جواب هشام بن حکم، در مورد حکمتهای حج فرمودند: «خداوند متعال به وسیله حج، زمینه اجتماع مردم مشرق و مغرب را فراهم کرده، برای اینکه همدیگر را بشناسند و تفاهم کنند.» امام( ع) در دنباله حدیث، دلیل این مطلب را این گونه بیان می فرماید: «اگر هر قوم و ملتی تنها از کشور و بلاد خویش سخن بگوید و تنها به مسائلی که در آن است، بیندیشد، همگی هلاک می گردند و کشورهایشان ویران می شود و از بسیاری از منافع و سودها و اطلاعات و اخبار محروم می شوند. این است فلسفه و دلیل کنگره جهانی حج.» ( وسائل الشیعه، ج 11، ص 14)
در همایش جهانی حج، مردم در سایه شناخت یکدیگر، زمینه تبادل آرا و افکار را فراهم می کنند و هر گروه از هر کشوری که باشند دستاوردهای علمی و پیشرفتهای فرهنگی و اقتصادی خویش را به برادران دینی دیگر مناطق و کشورها انتقال می دهند و این گونه نوعی همبستگی و علاقه در بین آنها ایجاد می شود و این همان منافعی است که در آیه مذکور بیان شده است.
4- حج، پایگاه تبلیغ انسجام
در ایام حج، مردم از نقاط مختلف جهان شرکت می کنند، لذا بهترین پایگاه برای تبلیغ و تعلیم احکام شرع مقدس اسلام است و یکی از حکمتهای مهم تشریع حج را می توان آشنا کردن و تعلیم مردم با مباحث اسلامی دانست؛ زیرا حجاج پس از مراجعت به کشور و شهر خود نیز آنچه را یاد گرفته اند، نشر داده، به دیگران تعلیم می دهند. در این موسم، می توان مسایل مهم اسلام را به مسلمانان جهان رسانید. رسول اکرم(ص) در موسم حج، خطبه های طولانی برای مردم ایراد می فرموده و در «صفا و منی» بارها مردم را با مسایل اسلام بویژه لزوم انسجام و وحدت مسلمانان آشنا می کرد؛ همان طور که در روز غدیر، پیام مهم سیاسی الهی را که وحدت آفرین بود، برای مردم ابلاغ نمود.
امام خمینی(ره) نیز درباره فلسفه اجتماع در حج می فرماید: «یک چاره که اساس چاره هاست و ریشه این گرفتاریها را قطع می کند و فساد را از بن می سوزاند، وحدت مسلمانان بلکه تمامی مستضعفان و دربند کشیده شدگان جهان است و این وحدت که اسلام شریف و قرآن کریم بر آن پافشاری کرده اند، با دعوت و تبلیغ دامنه دار باید به وجود آید و مرکز این دعوت و تبلیغ، مکه معظمه در زمان اجتماع مسلمین برای فریضه حج است.» (پیام امام خمینی به زائران بیت الله الحرام به مناسبت عید سعید قربان، صحیفه نور، جلد 18، ص 90، تاریخ 62/6/12)
5- لغو امتیازها، زمینه ساز انسجام
یکی دیگر از کارکردهای حج که زمینه ساز انسجام اسلامی می شود، لغو امتیازهای گروهی و طایفه ای در حج است؛ بدین صورت که کاربرد واژه «ناس» در خطابهای حج، نشانگر این موضوع است که کسی را بر دیگری فضیلتی نیست و همگان از مکی ها و دیگران در بهره گیری از خانه ها و امکانات مکه مساوی هستند و میان شهری و روستایی و آشنا و بیگانه و بیابانی و دارای مقام و منصب اجتماعی شهری، تفاوتی نیست.
این گونه مضامین بیانگر آن است که در حج هرگونه امتیازی لغو می شود تا زمینه ساز همبستگی و انسجام شود. توجه نکردن به تفاوتها و برداشتن امتیازها حتی برای یک مقطع کوتاه زمانی، به معنای برابری است و همین امر باعث می شود اندیشه برابری انسانی و بی توجهی به تفاوتهای برخاسته از مال و مکنت و منصب در میان مردم به عنوان یک اصل، جایگزین اندیشه فخرفروشی ناشی از برتری بر پایه اعتباریات شود.