جایگاه چین در معادلات استراتژیک ایران

امیر قدسی
نحوه تعامل و میزان ارتباط و همکاری بین کشورها معمولاً شاخصی برای نشان دادن عمق و اهمیت دو کشور در سیاست خارجی یکدیگر است. روابط بین ایران و چین نیز از این قاعده مستثنی نیست. مطالعه تاریخ روابط بین دو کشور از قدیمی ترین ایام تا امروز، نشان می دهد که طرفین از گذشته بسیار دور با یکدیگر مناسبات دوستانه داشته‌اند.
چین همواره بر نقش استراتژیک و ژئواستراتژیک ایران در منطقه واقف و نسبت به آن اهمیت بسیاری قائل بوده است.
پیروزی انقلاب اسلامی و قطع مناسبات ایران و آمریکا، محدودیت های ناشی از دسترسی ایران به امکانات و تجهیزات مورد نیاز از آمریکا و کشورهای غربی را به دنبال داشت و در نتیجه، جمهوری اسلامی ایران تلاش کرد تا با سایر قدرت های جهانی و برخوردار از فناوری مؤثر(نظیر چین و روسیه) روابط نزدیک تری برقرار کند تا ضمن افزایش فرصت ها، توانمندی ها، امکانات و قدرت ملی، آسیب پذیری و تهدیدات متصور بر ضد امنیت ملی کشور را کاهش دهد.
علاوه بر این، با توجه به رشد سریع بنیان های استراتژیک چین، این کشور در آینده نزدیک در معادلات جهانی قدرت و تعیین ثبات منطقه ای و امنیت جهانی به عنوان یک متغیر کلیدی ایفای نقش می کند و عملکرد استراتژیک آن، سیاست جهانی را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
چین را به اژدهای خفته و کشوری با استراتژی ابهام لقب داده اند؛ چرا که مطالعه اجمالی سیر تحولات این کشور (به ویژه در قرن بیستم) مؤید آن است که چینی ها همواره در اتخاذ سیاست های استراتژیک خود مرموزانه و بسیار محتاط ظاهر شده و با فریفتن قدرت های بزرگ معاصر، قواعد بازی قدرت را به خوبی شناخته و آن را به کار بسته اند.
جمهوری خلق چین، نزدیک به دو دهه است که «سیاست توسعه اقتصادی و رفاه عمومی» را آغاز کرده است. پکن، در مسیر توسعه همه جانبه که بر مدار حفظ اقتدار سیاسی و امنیتی استوار است، دستاوردهای ارزشمندی داشته است.
دولت چین توانسته با تکیه بر مزیت های سرزمینی و جمعیتی، سرمایه های قابل توجهی را جذب کند و با جمع بندی تجارب گذشته، مسیر توسعه و اصلاحات را به آرامی بپیماید.
دستاوردها و تجربیات چین، اگرچه دارای ویژگی های سرزمینی، قومی و جمعیتی است، اما می تواند به عنوان الگویی قابل توجه در مسیر توسعه و اصلاحات، مورد بهره برداری سایر کشورهای در حال توسعه قرار گیرد.
در خلال بیست سال گذشته، چین تحولات گسترده ای را تجربه کرده است. این تحولات علاوه بر آن که موجب تغییراتی در تمامی ابعاد جامعه چینی ها گردید، باعث شد روابط این کشور با جهان خارج نیز دستخوش تحولاتی شود. از این رو باید در آغاز هزاره جدید، ارزیابی مناسبی از این تحولات و تأثیر آنها بر جایگاه و موقعیت جهانی و منطقه ای این کشور داشت. واقعیت این است که بعد از سال ۱۹۸۷ م، اقتصاد چین سالانه به طور متوسط تقریباً ۱۰ درصد رشد کرده است. این میزان از رشد اقتصادی، چین را به لحاظ درآمد سرانه واقعی تقریباً در سطح کشورهای جنوب اروپا قرار داده است. از نظر شاخص برابری قدرت خرید، تخمین زده می شود که سهم چین از تولید ناخالص جهانی تقریباً ۶/۱۱ درصد است؛ این بدان معناست که چین اکنون دومین قدرت اقتصادی بزرگ جهان است. لذا باید اذعان داشت که چین نقش مهمی در اقتصاد جهانی دارد و بدیهی است بعد از پیوستن این کشور به سازمان تجارت جهانی این سهم افزایش چشمگیری خواهد داشت.
توان هسته ای و عضویت چین در شورای امنیت سازمان ملل، نقش مهمی در سیاست جهانی برای این کشور مهیا ساخته است.از این رو شاید بتوان چین را قدرت برتر منطقه دانست. عضویت چین در پیمان های منطقه ای نظیر اپک، آ. سه.آن، شانگهای و ... ظرفیت و توان اثرگذاری این کشور در سطح منطقه افزایش داده است. مرور سیاست های اعمال شده از سوی چین حاکی از اقبال این کشور به تحکیم و گسترش ارتباط با همسایگان است و این کشور ترجیح می دهد در ازای محدود ساختن نقش های فرامنطقه ای و بین المللی، برای گسترش ارتباط با همسایگان خود اقدام کند. چین در سال های اخیر تجربه باارزشی از طریق مشارکت در این قبیل سازمان ها و پیمان های منطقه ای کسب کرده و در این زمینه (برخلاف مسائل مربوط به حاکمیت و اقتدار سرزمینی خود) انعطاف بسیاری را نشان داده است. لذا این موضوع می تواند زمینه مناسبی برای گسترش تعامل دو کشور ایران و چین را فراهم سازد.
تأمین انرژی از بزرگترین مسائل قابل توجه چین است. این کشور برای تأمین ذخیره نفت و گاز خود نیاز مبرم به واردات انبوه انرژی دارد و این منابع نیز غالباً در مناطق بحرانی جهان قرار دارند. دو حوزه مهم قابل دستیابی برای چین برای تأمین این نیاز عبارتند از: ۱- حوزه آسیای میانه(خزر) ۲- حوزه خلیج فارس(اقیانوس هند)
از سوی دیگر، پراکندگی جغرافیایی ذخایر طبیعی چین به گونه ای است که اغلب این منابع در نقاط غربی این کشور قرار دارند که در حقیقت دور افتاده، غیرقابل سکونت و دارای هزاران کیلومتر مسافت با مراکز صنعتی هستند و استخراج از این معادن بسیار مشکل است و هزینه سنگینی را متوجه این کشور می کند؛ به همین دلیل چین مجبور به وارد کردن مواد اولیه از دیگر کشورهاست. علاوه بر آن، با توجه به گسترش جغرافیایی مراکز صنعتی این کشور در بنادر و در مسیر جاده های سهل الوصول، برای چین بهتر است که مواد خام اولیه را از راه های دریایی وارد و در هزینه فراوان استخراج منابع و انتقال آن صرفه جویی کند. بنابراین تعامل دو کشور ایران و چین در زمینه تأمین امنیت صدور انرژی از هر دو حوزه ژئوپلتیک خلیج فارس و خزر از راه کارهای اساسی در تعمیم و بسط همکاری های دوجانبه خواهد بود. معامله غول آسای میان چین و تهران بر سر نفت و گاز به ارزشی برابر ۱۰۰ میلیارد دلار، در میان رسانه های غربی به عنوان «مهمترین پیمان عصر حاضر» نام گرفت. افزون بر این، طبق پیمان گازی دیگری بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد دیگر به حجم این قرارداد افزوده خواهد شد. در حالی که واشنگتن قصد دارد تا همچنان از ایران به عنوان محور شرارت در منطقه یاد کرده و این کشور را در لیست تحریم و انزوا قرار دهد، چین بدون واهمه از یک رو در رویی، قراردادهای طولانی مدتی را با شرکت های ایرانی منعقد کرده است. از این رو چینی ها با معاملات انرژی خود با ایران نشان دادند که تصمیم ندارند از سیاست های یکجانبه گرایانه واشنگتن پیروی کنند.
هم زمان، ایران نیز از طریق انعقاد بزرگترین پیمان عصر حاضر با پکن، بدون این که رسماً نسبت به انعقاد پیمان نظامی اقدامی کرده باشد، پشتیبانی بزرگ و قدرتمند را برای خود به دست آورده است. از این رو برای واشنگتن این تصور که معامله چین و ایران دولت های اروپایی، ژاپن، هند و روسیه را به این فکر بیندازد که ریسک سرمایه گذاری در ایران را به جان بخرند، ترس آور است.
در حال حاضر، ایران علاقه مندی خود برای ورود به سازمان شانگهای را ابراز کرده است تا در کنار تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، چین و روسیه سیاست امنیتی مشترکی را پیگیری کند. این درخواست در گام نخست با پذیرش ایران به عنوان عضو ناظر در آخرین نشست اعضای سازمان به تصویب رسید. همکاری با دو کشور چین و ورسیه برای تمامی کشورهای منطقه به عنوان محوری برای مواجهه با هژمونی ایالات متحده آمریکا از اهمیت به سزایی برخوردار است. حتی با وجود این که در حال حاضر انعقاد پیمان امنیتی میان ایران با چین و یا روسیه غیرقابل تصور است، اما روند رو به افزایش نقش تهدیدکننده آمریکا در منطقه، این کشورها را بیش از گذشته به یکدیگر نزدیک می سازد.
ایران و چین به سیاست های واشنگتن بعد از واقعه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ با شک و تردید عمیقی می نگرند و سیاست های اعمال شده از سوی ایالات متحده آمریکا در ایجاد جهان تک قطبی را در تضاد کامل با منافع ملی خود تلقی می کنند. ایران همواره چین را به عنوان طرف قابل اعتماد و کشوری با هژمونی متفاوت از هژمونی آمریکا نگریسته است.
از دیدگاه استراتژیست های چین، جمهوری اسلامی ایران به عنوان بزرگترین و مقتدرترین کشور در منطقه نفت خیز غرب آسیا از جایگاه ویژه ای برخوردار است و به دلیل برخورداری از موقعیت ژئواستراتژیک، توانمندی های سرزمینی و منابع انسانی نقش برجسته ای در معادلات منطقه ای ایفا می کند. ایران خط ساحلی طولانی را در بخش شمالی دریای عمان در اختیار دارد و به تنهایی بر کرانه شمالی خلیج فارس حاکمیت دارد. ایران مهمترین همراه سیاسی و نظامی ارزنده چین در غرب آسیا محسوب می گردد. همکاری ها و تعامل دو کشور در زمینه های متعدد صنعتی، نظامی، اقتصادی و ... به میزان قابل ملاحظه ای در حال توسعه است.
از سویی دیگر، چین نسبت به استراتژی آمریکا برای غلبه بر رشد اقتصادی آن کشور آگاه است. سیاست آمریکا در چند دهه اخیر نسبت به چین، موضع گیری در برابر ببر قوی اما رام بوده است و از طرفی اعطای قدرت گسترده از جانب آمریکا به ژاپن به عنوان نقش بازدارنده برای چین، از هم اکنون علم درگیری را در منطقه به اهتزاز درآورده است.
هر دو کشور چین و ایران حضور آمریکا در افغانستان و خلیج فارس را در تضاد با منافع آینده خود می دانند. با وجودی که چین از نظر تولید نفت مقام پنجم دنیا را داراست، تقاضای داخلی چین برای نفت نسبت به ۱۰ سال گذشته ۹۲ درصد افزایش یافته است. لذا این کشور توجه عمیقی به منطقه خاورمیانه و به ویژه حوزه های انرژی خلیج فارس و دریای خزر دارد.
نتیجه: چین و ایران هیچ گونه سابقه تعارض و مخالفت با یکدیگر ندارند و هر دو در مسائل حساس استراتژیک با یکدیگر رایزنی و همفکری دارند. هر دو کشور به دلیل مخالفت با اقدامات یکجانبه گرایانه آمریکا و اعمال سیاست های سلطه طلبانه جهانی این کشور، به عنوان متحد طبیعی، دارای قابلیت های متعدد همگرایی استراتژیک هستند و در واقع قابلیت های فراوانی برای توسعه همکاری های این دو وجود دارد.