مدل اقتصاد اسلامی

یکی از موضوعاتی که در سال‌های اخیر و بیشتر در کشورهای مسلمان مورد توجه قرار گرفته ارائه یک نظام اقتصادی جایگزین به جای سیستم اقتصادی غربی می‌باشد. یک موج فزاینده از نظریات در کشورهای در حال توسعه در حال شکل‌گیری است که معتقد است اقتصاد سرمایه‌داری غرب در حل مشکل فقر و از بین بردن بسیاری از ناهماهنگی اقتصاد شکست خورده است. بسیاری از این راه‌حل‌های با هدف پاسخگویی احتیاجات انسان آزمایش شده اما هنوز انسان قادر نیست که بدون مواجهه با رکودها و تورم‌های دوره‌ای، به یک جامعه رفاه (مبنی بر فرصت‌های برابر، تعادل بین طبقات و روح تعاون و مشارکت به جای حرص و هرج و مرج) دست پیدا کند.
چه بر اساس نظریات سوسیالیسم و چه سرمایه داری انسان در مرکز دنیا قرار داشته و بوسیله تمایلات پایه‌ای نسبت به غذا، لذت و ماندگاری، کنترل میشود. پس از رنسانس در قرن 14 مدل تمدن مرکزی اروپا بوسیله ریزون سروسامان گرفت. حتی شناخت میراث معنوی الهی موضوع برخی از ریشه‌یابی‌های دقیق شده بود. در علم تئوری تغییر و تکمیل دوره‌ای هوش انسان، در اقتصاد پیشرفت تکنولوژی و ابداع معیار GNP برای اندازه‌گیری و محک پیشرفت ملت‌ها و در سیاست ترویج دموکراسی و تبدیل شدن آن به یکی از ساختارهای تشکیل دولتها تغییرات زیادی در زندگی انسان بوجود آورد.
همچنین ماتریالیسم سکولار نیز اقدام به جایگزینی معنویت الهی با تئوری کرد که طبق آن زندگی انسان محدود به ارضای نیازهای بنیانی او بوده و در آن هیچ اعتقادی به جهان پس از مرگ وجود نداشت. کلیساها و صومعه‌ها برای 75 سال یا بیشتر، دیگر حرفی از جهنم به زبان نیاوردند و اینگونه شد که شهرهای بوجود آمده در غب صنعتی و کشورهای در حال توسعه که در حال بکارگیری‌ مدل‌های توسعه علمی و فنی غربی بودند دچار معضلاتی چون بی‌ثباتی اقتصادی عدم توازن اقتصادی بین فقر و ثروت و بیماری‌های اجتماعی مثل خشونت، مواد مخدر و روابط نامشروع نوجوانان شدند.
نظام‌های سیاسی اروپا در بعد از رنسانس برخلاف سیستم‌های پادشاهی و ملوک الطوایفی، تبدیل به دولت‌های مردمی شدند. این حکومت‌ها از زمان باستان در اشکال دولت یونانی، نمایندگی امپراتور روم، شارلمانی، امپراتور مقدس روم و در آخر دولت‌های ملی اروپایی قرون وسطایی تغییر کرده بودند و در آخر تبدیل به دولت‌های دموکراتیک انقلابی شده و محور مشترک آنها زندگی آسوده و امنیت در برابر حمله بیگانگان شد. از آنجا که ارباب‌های فئودال رعایا را مدیریت می‌کردند و مالیات می‌گرفتند، همانها هم برای حمایت از پادشاه تشکیل ارتش و نیروی نظامی می‌دادند. از طرف دیگر خود کلیساها مالک زمین‌هایی بودند و با دستگاه‌ اشراف فئودالها و پادشاه همکاری می‌کردند. در قرون وسطی به درخواست کلیساها سپاهیان زیادی برای جنگ علیه مسلمانان تشکیل شد.
این سپاهیان که آغازگران جنگ‌های صلیبی بودند برای رسیدن به یک پاداش مادی و یا رسیدن به پاداش‌های اخروی دست به جنگ می‌زدند. اگر چه ارتش مسیحیان از مسلمانان بیزار بودند ولی به آنها احترام می‌گذاشتند و با آنان رابطه برقرار می‌کردند به طوری که تماس‌های بین مسلمانان و مسیحیان که در جریان جنگ‌های صلیبی صورت گرفت تاثیرات زیادی روی اقتصاد اروپایی‌ها و همینطور زندگی سیاسی اجتماعی آن‌ها گذاشت.
اروپا در دوره بعد از رنسانس به سمت عقاید انسان محورانه و برتری انسان متمایل شد که در این عقاید ابراز اصلی دانش علت‌ها بود و نه روابط الهی. همه چیز از کتاب مقدس گرفته تا دانش سکولار (نجوم، جغرافی، ریاضیات، پزشکی، فلسفه و فیزیک) به صورت تجربی و آزمایشی تبدیل شد تا جاییکه معتقد بودند هیچ چیز وجود ندارد مگر اینکه با یکی از حواس پنجگانه احساس شود. در تاریخ اندیشه‌های غربی، دانشمندان تکیه بر حقایق مربوط به تمدن یونانی داشته‌اند که البته این حقایق همیشه برای آنها ناشناخته بود، تا زمانی که مسلمانان آنها را به عربی ترجمه کرده و پس از آن دوباره به زبان‌های لاتین و رومی‌ ترجمه شدند. شهر آندلس به عنوان پلی عمل می‌کرد به طوری که دانشمندان از استانبول که در آن زمان در دست مسلمانان قرار داشت (1458) به شهر بولونیای ایتالیا که تنها مرکز ترجمه متون عربی به زبان اروپایی بود. می‌رفتند.
البته آسیا خود از بسیاری قبل‌تر حاوی تمدن‌های بزرگی چون آشوری، بابلی، چینی، مصری و هندی بوده است. این جملات که توسط کرنل مارتین برنل در کتاب «آتن سیاه» مطرح شد بسیاری از دانشمندانی که معتقد بودند یونان اولین زمینه‌ساز تمدن غربی است را بسیار عصبانی کرد.
از طرف دیگر بسیاری از اروپایی‌ها به استثنای محققین نسبت به نقش اسلام و اعراب در زمینه‌سازی علوم انسانی بی‌اطلاع هستند. در مقابل غربی‌ها به مسلمانان به صورت تحقیرآمیز نگاه کرده و آنها را انسانهایی منفعل و خطرناک می‌دانند.
حقایق بسیاری در این بین مهجور مانده است، مثلا ابوریحان بیرونی در قرن 10 و بسیار زودتر از گالیله ثابت کرد که زمین به دور خورشید می‌گردد. کتاب قانون ابن‌سینا برای 200 سال در دانشگاه‌های اروپا تدریس می‌شد یاددادشتهای فلسفی ابن رشد در مورد ارسطو طرفداران بسیاری در اروپا پیدا کرده بود. ابن خلدون به عنوان پدر جامعه شناسی مطرح شد خوارزمی اقدام به تألیف کتاب الجبر و المقابله کرد که پایه‌گذار ریاضیات مدرن شد و اعداد عربی جایگزین اعداد لاتین شدند. در نجوم نیز نام بسیاری از ستارگان عربی می‌باشد. همینطور الکندی به عنوان جغرافی‌دان، بیرونی به عنوان ریاضی‌دانی که محیط زمین را دقیق‌تر از بطلمیوس بدست آورده، الزهراوی به عنوان متخصص بیماری‌های زنان و ابن هیثم بعنوان پدر علم اپتیک آخرین کمک‌های اسلام و اعراب به علوم اروپا را انجام دادند.
شیمی از یکی از شعبات دانش مسلمانان «الکیمیا» و جبر از «کتاب الجبر المقابله» گرفته شده است. و به عنوان مثال آخر میتوان از «الادریس» نام برد که او را یکی از جغرافی‌دانان بزرگ میدانند چرا که توانست اطلس زمین را تهیه کند. 900 سال قبل از کریستف کلمب یک پادشاه مسلمان ساکن در غرب آفریقا (مالی) یک هیئت اعزامی را فرستاد تا کشف کنند که آن سوی اقیانوس اطلس چه چیز قرار دارد تمام کشتی‌ها غرق شدند و فقط یکی از آنها سالم به حوزه کارائیب رسید که بعدها دانشمندان وقتی متوجه وجود یک کتاب عربی شدند تائید کردند که آمریکا بسیار قبل تراز کریستف کلمب، توسط اعراب مسلمان کشف شده بود.
همینطور، اسپانیا ابتدا در زمان عثمان کشف شد. او عقبه بن ناجی را به همراه دستورالعمل در دست‌گیری فلسطنطنیه به آنجا فرستاد. اما قبائل وحشی جلوی آنها را گرفتند و بعدها دیگر اعزام این هیئت صورت نگرفت. پس همانطور که ذکر شد اندلوس به عنوان پلی بین دانش اعراب و اروپائیان شده بود که بعدها زمینه ساز ظهور رنسانس در اروپا نیز شد.
در یک سمینار بین‌المللی در مورد اسپانیای اسلامی که در سال 1991 در لاهور برگزار شد در مورد کمک‌های اعراب مسلمان به غربی‌ها تمام جزئیات به خوبی بیان شد (نویسنده مقاله، خود هماهنگ کننده این سمینار بود.)
پیشرفت های علمی، تکنولوژی و اقتصادی صورت گرفته در غرب (از بعد از رنسانس) که همراه با توسعه سیاسی و فرهنگی می‌باشند هنوز نتوانسته‌اند زمینه ساز خرسندی و رضایت انسانها شوند و یا یک جامعه عادلانه‌تر و برابرتر ارائه دهند. از نظر اخلاقی بیماری‌های اجتماعی- اقتصادی موجود به همراه عدم پاکدامنی و انسجام در خانواده‌ها معضلات بزرگی را در چهره اجتماع رقم زده‌اند. از نظر اقتصادی نیز، رشد سریع اقتصادی موجب گرم شدن اقتصاد شده و نرخ بهره در حال زیاد شدن است چرا که باید تورم داخلی کنترل شود ولی همیشه این خطر وجود دارد که نکند این چرخ در مسیر دیگری تاب بخورد و نتایج بر عکس شود یعنی سیاست‌های جلوگیری کننده از تورم، باعث ایجاد رکورد شوند.
در این شرایط و برای مقابله با این بیماری‌های اقتصادی خصوصاً اکنون که نظام سوسیالیسم نیز شکست خورده، وجود یک نظام اقتصادی جایگزین راه‌حل خوبی به نظر می‌رسد. در همین شرایط نظریه پایان تاریخ فوکویاما در بهترین حالت، یک تئوری ناقص و ترک خورده در مورد پیروزی سرمایه‌داری برای درمان بیماری‌های موجود در جوامع مدرن می‌باشد. چرا که فجایع زیست محیطی، تأثیرات گازهای گلخانه‌ای، رشد جمعیت و احتمال ایجاد زمستان هسته‌ای، خطرات بزرگی هستند که از ناحیه سرمایه‌داری بوجود آمده و دنیا را تهدید می‌کنند. این نتایج صنعتی شدن خود سرانه ولجام گسیخته در جوامع مدرن دنیا می‌باشد.
یکی از بخشهای جایگزین، نظام بانکداری بدون بهره می‌باشد که توسط اسلام ارائه شده و مدت زیادی (قبل از اینکه نظام مبتنی بر نرخ بهره غربی اقتصاد دنیا را ویران کند) بکار گرفته شده. بهره در نسخ قدیمی انجیل نیز ممنوع شده بود. قرآن نیز از آن به عنوان جنگ با خدا نام می‌برد. در نظام اقتصادی اسلامی پول به عنوان وسیله مبادله تعریف می‌شود ولی در اقتصادهای غرب که مبتنی بر نرخ بهره هستند، جامعه مصرف کننده به جای قرار گرفتن در کامروائی و خوشنودی در زیر بار سنگینی از بدهی و بهره‌ قرار گرفته که باز پرداخت وامها به سالها وقت نیاز دارد.
در اقتصاد اسلامی برای درمان این معضل، مفاهیمی چون مضاربه، مشارکت اجاره تعریف می شود. مضاربه به یک همکاری بین تامین کننده سرمایه و کارگر است که هر دوی آنها توافق می‌کنند که در سود پروژه شریک باشند و اگر ضرری به خاطر کارگر به سرمایه رسید کارگر خود را از دست می‌دهد، همکاری پیامبر اسلام (ص) با خدیجه (س) در زمینه تجارت، در غالب مضاربه صورت می‌گرفت. در مشارکت؛ سهامداران شریک می‌شوند. مدیران شرکت در مورد فعالیت‌های شرکت مسئول بوده و در سود شریک می‌باشند ولی اگر شرکت ضرر بدهد، مدیران هزینه و دستمزد خود را دریافت می‌کنند و در زیان شریک نمی‌باشند. و این یعنی شرکت‌های راس از دارایی سهامداران منتفع می‌شوند و نه از فعالیت خود. برای نمونه در موجودی سرمایه و وجوه دو طرفه، شرکت کل (هولدینگ چندین شرکت کوچکتر) حتی با وجود ضرر دیدن، باید هزینه‌های تأمین مالی را بپردازد.
اجازه نیز نوعی از ارائه خدمات است به گونه‌ای که به ازای کار با ماشین آلات یا دارائی و بر اساس ارزش بازار، یک مقدار اجازه با نرخی نزولی پرداخته می‌شود. برای مثال در بانکهای بدون ربا، یک شکل از مضاربه انجام می‌شود به طوری که بانک با سپرده گزاران شرط می‌کند که بازده سرمایه سپرده‌گذاران متناسب با سودوزیان متعلق به سرمایه‌ گزارده شده شان محاسبه و پرداخت شود.
بانک سرمایه‌ها را بر اساس قواعد از پیش توافق شده و با مدیریت اعضای هیئت مدیره بانک، سرمایه‌گزاری می‌کند. البته این مدیریت در سودوزیان سرمایه‌گزاری شریک هستند. تضاد آشکار در بین بانک‌های موجود و بانک‌های اسلامی، در زمینه فعالیت‌های بانکداری، اعمال بهره‌های ثابت در قبال دریافت وثیقه و دریافت بهره ثابت توسط سپرده گزار، بدون اعتنا به سودوزیان پروژه می‌باشد. خسارت‌ها و جریمه‌های کارت‌های اعتباری (چه یک شرکت باشد، چه بانک)، با اعمال بهره‌های گزاف باعث می‌شود سپرده‌گزاران هزینه بسیار زیادی بپردازند ولی در اسلام بر مشارکت با حفظ برابری شرایط و با توجه به اشتراک در سودوزیان تاکید شده است.
به غیر از اجازه ماشین‌آلات و تجهیزات، عقد اجاره برای خرید خانه و ماشین نیز به کار می‌رود که در چهارچوب مالیه اسلامی قراردادهایی بدون ربا بین سپرده‌گزار و بانک اسلامی منعقد می‌شوند. برای مثال اگر یک وام 100 هزار دلاری اعطا شود، مستأجر و نه صاحب سرمایه، قبول می‌کند که اقساط وام را طی یک دوره مشخص که بسیار کوتاه‌تر از 15- 30 سال می‌باشد، بپردازد. بنابراین سرمایه‌گذاران سرمایه‌های خود را زودتر باز پس خواهند گرفت. به علاوه، کاربر یا مستاجر بر اساس ارزش بازار اجاره می‌پردازد، به طوری که مجموع اقساط و اجاره‌ها از مقدار وام بیشتر نمی‌شود. همچنین در صورت ورشکستگی، برخلاف نظام سرمایه‌داری، خانه یا ماشین مصادره نمی‌شود بلکه اقدامات به گونه‌ای صورت می‌گیرد که شخص از ورشکستگی رهایی یابد. اینگونه نظام اقتصادی بر اساس سنت پیامبر اسلام (ص) پیش می‌رود که: قرض دهنده باید یک مهلت اضافی به قرض گیرنده بدهد و ... و در صورت مرگ قرض گیرنده، قبل از تقسیم ارث، باید ابتدا دیون او پرداخت شود.
نظام اسلامی در کنار مالیه بدون بهره، موضوعات دیگری دارد که قابل تامل می‌باشند. هزینه داوطلبانه (صدقه) یا انفاق، هدیه و اهدا به فقرا، افراد محتاج، پیران، ناتوانان، در راه‌ماندگان، سربازان بازنشسته، زنان بیوه، یتیمان، ساخت مدرسه، بیمارستان و البته فریضه زکات از این موضوعات می‌باشند که قرآن مسلمانان را تشویق کرده است که آنچه مازاد بر نیاز دارند، در این مصارف خرج کنند تا در هر 40 سال چرخه ثروت تداوم داشته باشد. پاداش معنوی در جهان آخرت انگیزه خوبی برای کمک به فقرا و موجب بی تمایلی نسبت به احتکار و انباشت ثروت می‌شود. کمک به همسایگان بسیار سفارش شده است تا جاییکه پیامبر اسلام (ص) فرمود من فکر کردم جبرئیل ممکن است وحی بیاورد که همسایه نیز از انسان ارث ببرد.
تعجبی نیست که نظام اسلامی محبوبیت زیادی پیدا کرده است. در پاکستان وجوه دو طرفه و ادغام‌های صنعتی بر اساس مضاربه راه‌اندازی شده‌اند.
موسسه بیت‌المال الاسلامی در حدود دو جین بانک اسلامی ایجاد کرده است. موسسات مالی بدون ربا توسط دکتر یحیی عبدالرحمان شعبه‌های زیادی در ایالات متحده و حتی در ازبکستان ایجاد کرده‌اند.
بانک گریند لیز در پاکستان نیز اقدام به گشایش مضاربه می‌کند. در هوستن، سن لوئیز و تورنتو نیز وام‌های بدون بهره داده می شود.
نظام اسلامی مخصوصاً در زمینه اقتصاد و با توجه به اصل محاسبه رفتار در معاد، ثابت کرده است که میتواند پیشرو در رسیدن به زمینه‌های تازه، دولت رفاه- اتوپیا- که آرزوی نوع بشر است، باشد.
باشگاه اندیشه