جهانى‌سازى استعمار

ارسلان مرشدى
منتقد ناراضى
پدر ماهاتیر، اربابى در روستاى محل سکونتش و از اعقاب هندى بود. ماهاتیر تا قبل از آنکه به نخست وزیرى برسد، پزشکى بود که در روزنامه ها مقاله مى نوشت و عمدتاً مقالاتش درباره زندگى دهقانان مسلمان جامعه مالزى بود. اوج نوشته هاى او در کتابى بود که در سال ۱۹۷۰ با عنوان «درد مالزى» منتشر شد. این کتاب نقدى بى پروا بر احوال مردم عقب مانده اى است که اکثریت قومى کشور را تشکیل مى دهند. او اندکى بعد این کتاب و اندیشه هایش را در خارج از مالزى عرضه کرد و از این راه نامى و اعتبارى کسب کرد که راهگشاى او به سوى سیاست بود.
درد مالزى، کتاب معروف ماهاتیر و جهت گیرى فلسفى و اندیشه درونى آن بر دنیاى اسلام و دنیاى کشورهاى در حال توسعه هم سایه انداخت. به عبارتى درد مالزى بازتاب درد کشورهاى اسلامى و درد جهان سوم گردید. ماهاتیر مردى بوده و هست که مأموریتى تاریخى براى خود قائل و بر آن بود که مسلمانان و قومش را به زندگى والایى رهنمون شود و مسلمانان را لایق گام نهادن بر سکوى نخست جهانى نماید. با این همه از او انتقاد مى شود که راه و روش حکومت هاى توتالیترى را پیشه کرده است هر چند خود نام نهادن یک فرد خودکامه را بر خود نمى پسندید. اما جالب است پس از دو دهه ریاست وى سرانه تولید ناخالص داخلى آن ۴ هزار دلار است و در صف اول کشورهاى در حال توسعه قرار دارد.
ناسازگار با روند موجود
همین پیش درآمد کوتاه از ببر خشمگین مالزى مى تواند در درک بهتر و بهینه تر دیدگاه ها و گفتمان وى راهگشا باشد. گفتمانى که پس از دو دهه ماندن در عرصه کلان مدیریت سیاسى یکى از موفق ترین کشورهاى اسلامى اکنون با یک جهتگیرى خاص یکى از مهمترین چالش هایى را که در دهه هاى اخیر جهان اسلام با آن مواجه شده نشانه گرفته است.
دیدگاه هاى ماهاتیر محمد نه بواسطه موقعیت گذشته اش که بیشتر به خاطر دفاع هاى مستند وى از گستره اسلام درباره مسائل جهانى از جمله تروریسم، صلح و جهانى شدن همواره مورد توجه جهانیان بوده است. در این میان نگاه وى در برخورد با پروسه جهانى شدن قابل تأمل است. ماهاتیر بر این باور است: «دنیاى جهانى سازى شده نمى تواند دنیاى عادلانه و رعایت کننده مساوات باشد بلکه جهان تحت کنترل قدرت هاى بزرگ درخواهد آمد. همان طورى که در پى فروپاشى جنگ سرد تعداد بى شمارى جان خود را از دست دادند انتظارمى رود در پى جهانى شدن هم این اتفاق بلکه بدتر از آن تحقق یابد. در یک دنیاى جهانى سازى شده کشورهاى ثروتمند و مسلط درست همچون دوران استعمار قادر خواهند بود اراده و خواست خود را بر دیگر کشور ها اعمال کنند.» با این نگاه انتقادى ماهاتیر، کشورى که وى حدود ۲۳ سال رهبرى آن را به عهده دارد از جمله الگوهاى موفق ملت سازى در دهه هاى اخیر بوده است به گونه اى که شهروندان مالزى با نژادها، مذاهب و ریشه هاى مختلف با هم متحد هستند.
از دیدگاه ماهاتیر جهانى سازى گسترش منطقى امپریالیسم است در قالب رنگ و نمایى جدید و نوین از سرمایه دارى، جهانى سازى پیروزى امپراتورى بر جمهوریت است تا در قالب نظم نوین جهانى داعیه داران نظام هژمونیک نظریه هاى سست و متزلزل کسانى چون هانتینگتون رنگ عینى بگیرد و سرانجام تفوق سرمایه مالى جهانى بر تولید ملى و دموکراسى کشورى است و این آن چیزى است که اکنون شاهدش هستیم.
به نظر مى رسد مسئله اى که سبب هراس ماهاتیر از مواجهه با جهانى سازان امروزى شده تا حد زیادى ریشه در همین الگوى دولت ـ ملت سازى وى با توجه به «موزائیک اقوام» در مالزى باشد. پرداخت بیش از حد به این دغدغه از سوى وى سبب شده این مسئله به ذهن متبادر شود که وى نیز در بحث جهانى سازى به مانند برخى از مارکسیست ها و نه همه آنها به بررسى این چالش خلاصه شده که آیا جهانى شدن حکومت ملى و دولت ـ ملت ها را تحلیل مى برد؟
آنها بدون این که به موافقتنامه هاى تجارت آزاد و سازمان تجارت جهانى بپردازند فقط بر روى این موضوع متمرکز شده اند. نقدى هم که بسیارى بر ماهاتیر وارد مى سازند از رهرو این دیدگاه ها مى گذرد که اندیشه هاى جهانى سازى وى را در کنار تحلیلگرانى نظیر الن وود و ویلیام تاب در «غوغاى جهانى شدن» و یان یا سپر در «طبیعت، جامعه و تفکر» و یا اروین مارکویت در «سرانجام نیستى» بگذارند که نهایتاً به این نتیجه رسیده اند که دولت ـ ملت ها نقش کلیدى درامپریالیسم سرمایه دارى بازى مى کنند.
سرمایه ـ اگر چه با دامنه جهانى ـ بین المللى نیست بلکه مربوط به کشورهاى خاصى است و جهانى سازى چیزى جز یک نام دیگر براى سرمایه دارى انحصارى برون مرزى نیست.
ماهاتیر مانند بسیارى از همفکرانش در مجمع جهانى دولت نظیر شون هیلى، میخائیل گورباچف، ژان آریستید و . . . این انتقادات را رد مى کند و با انتقاد متقابل از مواضع منتقدانش اشکالى به موضع آنها وارد مى کند که این مواضع بطور کلى نکته اصلى مبارزات جارى را ندیده مى گیرد. این تنها حاکمیت ملى نیست که به خطر افتاده است بلکه حاکمیت مردم است که پایمال مى شود. میلیون ها نفر در تمام جهان براى اعتراض به موافقتنامه هاى تجارت آزاد و نشست هاى سازمان تجارت جهانى به خیابان ها ریخته اند. تمام کسانى حضور داشته اند که مى دانند اتفاق جدیدى در شرف وقوع است که به هیچ وجه مطلوب آنان نیست.
با این همه وى معترف است که این تحول خودخواسته اتفاق خواهد افتاد ولى چگونگى این تحول براى ماهاتیر حائز اهمیت است. وى معتقد است: ما معترفیم که جهانى سازى پدیده اى است که اتفاق خواهد افتاد، زیرا ارتباطات بسیار قوى شده است. امروز مردم با جت سفر مى کنند. در ۲۴ ساعت شما مى توانید به آن سوى کره زمین سفر کنید. پس هیچ راهى براى گریز از جهانى سازى براى هیچ کس وجود ندارد. ما هم نمى توانیم در انزوا زندگى کنیم و نمى توانیم دور کشورمان دیوارى مانند دیوار چین بکشیم. امروزه چنین چیزى امکان پذیر نیست. اما بحث این است که تغییرات جهانى سازى و تأثیرات آن چگونه است درحال حاضر کشورهاى ثروتمند آن را تفسیر کرده اند.
به باور ماهاتیر جهانى سازى به مرحله جدیدى از استثمار و استعمار جهانى گفته مى شود که نه تنها تمایل دارد نقطه پایانى بر دولت ـ ملت ها بگذارد بلکه مى خواهد حقوق مردمى را زائل کند که براى حفظ فعالیت جامعه و محدودکردن قدرت شرکت هاى فراملیتى لازم است. واقعیت امر این است که مواضع ماهاتیر محمد همواره نسبت به غرب حالت انتقادى داشته است و نه تنها هیچ گاه حاضر نشده است که درهاى کشور را کاملاً به روى سیاست ها و سرمایه گذارى هاى صرفا غربى بگشاید، بلکه سیاست وى بومى کردن وجهه مثبت سرمایه و تکنولوژى غربى بوده است.
اقدام متقابل
ماهاتیر در مواجهه با این سیل ویرانگر جهانى سازى که پیش از هر مسئله اى فرهنگ و اندیشه جوامع پیرامونى و اسلامى را هدف گرفته است معتقد به اعمال اقدام متقابل و نه صرفاً دفاع محض است. ماهاتیر در نشست مجمع جهانى دولت در پراگ در سال گذشته با یادآورى این مسائل تأکید کرد: «آینده مسلمانان بستگى به رفتار متقابل کنونى ما با غربى ها دارد. شاید رسانه هاى اروپایى مرا به علت بازگو کردن چنین مطالبى به «نژادپرستى» متهم کنند اما از آنجا که غربى ها هم اکنون در جهان بسیار مهم شده اند بیان چنین هشدارهایى ضرورى است. اروپایى ها همواره به دنبال تحمیل ارزش هاى خود از جمله فرهنگ «شهوت پرستى» و «سیستم بازار آزاد» به بقیه کشورهاى جهان هستند.» ماهاتیر با برشمردن وجه هاى یک جهانى سازى عادلانه معتقد است که جهانى سازى کنونى صرفاً یک شعبده و نمایى ناخوشایند از عمق بحرانى است که در آینده دامن فرهنگ ها را در قالب شکل و نمایى جدید از استعمار فرهنگى خواهد گرفت.
ماهاتیر در گفت و گویى با واشنگتن پست گفت: «با آنکه رهبران مسلمان در برقرارى دموکراسى در کشورهایشان موفق بوده اند اما غربى ها ما را به عدم دموکراسى و دیکتاتورى متهم مى کنند. اینان که ما را متهم به دیکتاتورى مى کنند خودشان تا چند سال پیش با تعدى و ظلم و دیکتاتورى این کشور ها را مورد استعمار خود قرار داده بودند. کشورهاى اروپایى همواره به منظور «کسب قدرت» کشورهاى ضعیف تر جهان را مورد استعمار و سلطه خود قرار داده اند.»
ماهاتیر با درک این واقعیت از سوى حامیان مالى و معنوى روند موجود، جهانى شدن از سوى قدرت هاى غربى را که به منظور تسهیل کنترل آنان بر روى اقتصاد جهان ارائه و طراحى شده است هوشیارى کشورهاى مسلمان را در برابر امکان سلطه مجدد اروپا بر آنان گوشزد مى کند.
وى با ذکر این نکته که من ایده هاى زیادى دارم اما باید فرصت گفتن این ایده ها فراهم شود، عنوان مى کند: «من یک بار درباره استفاده از نفت به عنوان سلاح صحبت کردم و معتقدم راههاى زیادى براى استفاده از نفت به عنوان سلاح وجود دارد، نه فقط با توقف تولید بلکه روشهاى دیگرى هم هست. اما متأسفانه هیچ پاسخى از کشورهاى مسلمان و قدرتمند نفتى دریافت نکردم. من همواره سعى مى کنم توضیح دهم که چگونه مى توان از یک نقطه کوچک نیز براى رسیدن به اتحاد مسلمانان شروع کرد. وضع ما به گونه اى است که حتى اگر بتوانیم همه مسلمانان را متحد کنیم با اتحاد فقط بخشى از مسلمانان نیز مى توانیم به اهداف ارزشمندى به نفع خودمان دست یابیم. » شاید این اقدامات متقابل مردى که دغدغه اتحاد و همگرایى مسلمانان را دارد فقط در پروسه جهانى شدن برجسته شده باشد ولى واقعیت امر این است که رویکرد کلى ماهاتیر چیزى بیش از این مسائل است. جهت گیرى هاى رسول فرهنگى و فلسفى اسلامى کسى که در قالب تور ها و سفرها، نشست ها و اجلاس هاى مختلف سعى در به صدا درآوردن زنگ هاى خطر جهانى شدن خصوصاً براى جهان اسلام دارد در کنار تدوین مانیفست جهانى سازى اسلامى و بسیارى دیگر از اقدامات ریز و درشتى که به قول خودش:« فقط اقدامات متقابل است» باعث شده پس از جدایى وى از دنیاى سیاست و پیوستن به جبهه اندیشمندان جهانى شدن، از وى به عنوان یکى از معماران جهانى سازى اسلامى یاد شود.