نظریه اقتصاد مقاومتی در اندیشه های امام خامنه ای/محمد رضا اسکندری

بیان مساله

رشد و پیشرفت اقتصادی و داشتن اقتصادی قدرتمند از نیازهای پایه ای هر کشور برای ایفای نقش اساسی در سطح بین الملل است. امروزه، قدرت و نفوذ اقتصادی می تواند ابزاری برای اشاعه فرهنگی کشورها باشد. بسیاری از امور فرهنگی نیازمند سرمایه گذاری به جا و مناسب است، لازمه چنین سرمایه گذاری هم اقتصادی پویا و توانمند است. اقتصاد مقاومتی به عنوان یکی از نظریات جدید در حوزه اقتصاد در پی راه حل هایی برای حل مشکلات فعلی اقتصاد و همچنین پویایی اقتصاد در آینده است. این نظریه که در افواه عام و فضای رسانه ای به طور گسترده بدان پرداخته شده است اولین بار توسط مقام معظم رهبری در ایران مطرح گردید. این مقاله تلاش می کند تا با تحلیل بیانات و پیام های ایشان شاخص های اقتصادا مقاومتی در اندیشه های ایشانرا استخراج کند.

نظریه اقتصاد مقاومتی

نظریه اقتصاد مقاومتی الگوی بومی و عملی است که تغییرات و پویایی محیط را مفروض می گیرد؛ نگاهی بلندمدت به مسائل دارد؛ قابلیت انطباق با شرایط گوناگون را دارد به عبارتی اقتصادی منعطف است و ویژیگی بارز آن وفاق در مورد تعریف و ضرورت آن در سطح نخبگان حاکم است. درواقع یک الگوی بومی و علمی است که برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی ما است؛ متناسب با وضعیت امروز و فردای ما ...  این مربوط به وضع کنونی و شرایط کنونی کشور نیست، این یک تدبیر بلندمدت برای اقتصاد کشور است؛... در عین ‌حال پویا هم هست؛ یعنی ما این سیاستها را به صورت یک چهارچوب بسته و متحجر ندیده‌ایم، قابل تکمیل است، قابل انطباق با شرایط گوناگونی است که ممکن است در هر برهه ‌ای از زمان پیش بیاید... عملاً اقتصاد کشور را به حالت "انعطاف‌پذیری" می رساند؛ یعنی شکنندگی اقتصاد را در مقابل تکانه‌های گوناگون ... برطرف می کند. این الگو با تلاش و همفکری افراد صاحب‌نظر و با بحث در مجمع تشخیص  مصلحت و حضور رؤسای قوا و مسئولان تهیه شده... در واقع یکی از محسنات این الگو این است که مورد وفاق است...» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

شاخص های اقتصاد مقاومتی

ایشان پس از تعریف اقتصاد مقاومتی شاخص هایی را هم در زمینه اقتصاد مقاومتی ارائه می دهند که به شرح ذیل می باشد:

«یک مسئله‌ی ایجاد تحرک و پویایی در اقتصاد کشور و بهبود شاخصهای کلان است. ... دوم توانایی مقاومت در برابر عوامل تهدیدزا است... سوم، تکیه بر ظرفیت های داخلی‌ است... نکته‌ی چهارم، رویکرد جهادی است... نکته‌ی پنجم، مردم ‌محوری است .... مسئلهی ششم امنیت اقلام راهبردی و اساسی است... نکته‌ی هفتم، کاهش وابستگی به نفت است...  موضوع هشتم، مسئله‌ی اصلاح الگوی مصرف است... نکته‌ی نهم، فساد ستیزی است ... و نکته‌ی دهم از مؤلفه‌های سیاستهای مقاومتی، مسئله‌ی دانش‌محوری است». (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

1. 1.   بهبود شاخص های کلان اقتصاد

دو شاخص کلیدی باید در بهبود شاخص های کلان اقتصاد به طور همزمان مد نظر قرار گیرد که عبارتند از رونق اقتصادی و عدالت اجتماعی است.  یکی مسئله‌ی ایجاد تحرک و پویایی در اقتصاد کشور و بهبود شاخصهای کلان است؛ از قبیل رشد اقتصادی، از قبیل تولید ملی، از قبیل اشتغال، کاهش تورم، افزایش بهره‌وری، رفاه عمومی. در تأمین این سیاستها، تحرکی در اقتصاد کشور و بهبودی در این شاخصها در نظر گرفته شده؛ و از همه‌ی این شاخصها مهم‌تر، شاخص کلیدی و مهم عدالت اجتماعی است.  یعنی ما رونق اقتصادی کشور را بدون تأمین عدالت اجتماعی به ‌هیچ ‌وجه قبول نداریم و معتقد به آن نیستیم. کشورهایی هستند که شاخصهای شان خیلی خوب است، مطلوب است، رشد اقتصادی شان خیلی بالا است؛ لکن تبعیض، اختلاف طبقاتی، نبود عدالت در آن کشورها محسوس است؛ ما این را به ‌ هیچ ‌وجه منطبق با خواست اسلام و اهداف جمهوری اسلامی نمی دانیم. بنابراین یکی از مهم‌ترین شاخصهای ما، شاخص عدالت اجتماعی است.» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

1. 2.   مقابله در برابر عوامل تهدید زا

بین دو مفهوم باید تفاوت گذاشت: پیوند با اقتصاد دنیا و وابستگی به اقتصاد جهانی. لازمه هر اقتصاد پویایی پیوند با اقتصاد جهانی است اما به جای وابستگی باید استقلال خود را حفظ کند به این معنا که آتقدر بر ظرفیت ها و توان داخلی متمرکز باشد و آنها را افزایش داده باشد که تکانه های خارجی اعم از تحریم و بحران اقتصادی نتواند به آن آسیب جدی وارد سازد. « برخی از عوارض مؤثر بر اقتصاد کشورها تکانه‌های اقتصادی دنیا است که پیش می‌آید؛ مثل همان چیزی که در این سالها پیش آمد و در برهه‌های دیگری پیش آمده که این تأثیر می گذارد بر روی کشورها. من یک‌ وقتی گفتم، رئیسی که از کشورهای آسیای جنوب شرقی آمد و با من ملاقات کرد؛ در آن دوره ‌ای که در این منطقه آن شکست عجیب به وجود آمد؛ حرف او به من این بود، گفت شما فقط بدانید، ما در یک شب از یک کشور غنی تبدیل شدیم به یک کشور فقیر! یعنی اقتصاد غیرمقاوم این ‌جوری است. پس یک عامل برای تأثیرگذاری بر روی اقتصادها همین تکانه‌های گوناگون اقتصادی دنیا است که سرریز می شود به کشورها، یک عامل بلاهای طبیعی است که پیش می‌آید، و یک عامل هم تکانه‌های تخاصمی است؛ مثل تحریمها و امثال تحریمها.» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی ۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

1. 3.   تکیه بر ظرفیتهای داخلی‌

به طور همزمان باید از توان های داخلی و خارجی ایران استفاده کرد منتهی باید بیشتر بر توان داخلی تکیه کرد. «چه ظرفیتهای علمی، چه انسانی، چه طبیعی، چه مالی، چه جغرافیایی و اقلیمی. ما ظرفیتهای مهمی داریم؛ یعنی در این سیاستهای اقتصاد مقاومتی تکیه‌ی اصلی بر روی ظرفیتهای داخلی است، که بسیار هم گسترده است. نه به این معنا که ما چشممان را به روی امکانات بیرون کشور می بندیم؛ نه، حتماً استفاده می کنیم - استفاده‌ی حداکثری هم می کنیم - منتها نگاه ما، تکیه‌ی ما، اعتماد ما بیشتر بر روی مسائل داخلی است» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

1. 4.   رویکرد جهادی در حوزه اقتصادی

جهاد حرکتی سریع تر از متوسط آن چیزی است که انسان در حالت معمول انجام میدهد. به عبارتی جهاد استفاده حداکثری و مطلوب و الهی در راستای رسیدن به اهداف مطلوب است. «با حرکت عادی نمی شود پیشرفت؛ با حرکت عادی و احیاناً خواب‌آلوده و بی‌حساسیت نمی شود کارهای بزرگ را انجام داد؛ یک همت جهادی لازم است، تحرک جهادی و مدیریت جهادی برای این کارها لازم است. باید حرکت یک همی شود، هم علمی باشد، هم پر قدرت باشد، هم با برنامه باشد، و هم مجاهدانه باشد.» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

1. 5.   مردم‌محوری

دولت در اقتصاد مقاومتی باید شرایط حضور مردم در اقتصاد را فراهم کند. «تجربه هم به ما نشان می دهد، بیانات و معارف اسلامی هم تأکید می کند که هر جا مردم می‌ آیند دست خدا هم هست. یَدُاللهِ مَعَ الجَماعَة؛ هر جا مردم هستند، عنایت الهی و کمک الهی و پشتیبانی الهی هم هست؛ نشانه و نمونه‌ی آن، دفاع هشت ‌ساله،... دولت بایستی برای حضور اینها زمینه ‌سازی کند، اینها را راهنمایی کند که کجاها می توانند توان خود شان را به کار ببندند، از آنها حمایت بکند؛ مسئولیت عمده‌ی دولت این است. حالا فعالیت اقتصادی دولت در یک بخش های ناگزیری، قهراً وجود خواهد داشت» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

1. 6.   امنیت اقلام راهبردی و اساسی

اقلام راهبردی مواردی اند که نبود آن می تواند کشور را در بدترین وضعیت خود قرار دهد لذا دولت باید آنها را در صدر دستور کار خود قرار دهد. «در درجه‌ی اول غذا و دارو. باید تولید داخلی کشور طوری شکل بگیرد که کشور در هیچ شرایطی، در زمینه‌ی تغذیه و در زمینه‌ی دارو دچار مشکل نشود؛ این یکی از مؤلفه‌های اساسی در این سیاست هایی است که ابلاغ شده. باید خود کفا باشیم، بایستی زمینه‌های کاملاً کفایت کننده مورد توجه قراربگیرد.» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

1. کاهش وابستگی به نفت

وابستگی به نفت به معنای وابستگی به اقتصاد جهانی و نه پیوند جهانی است لذا هر تغییر منفی در آن می تواند کشور را دچار آسیب های فراوان کند. «یکی از سخت‌ترین آسیبهای اقتصادی ما همین وابستگی به نفت است. این نعمت بزرگ خدادادی برای کشور ما در طول ده‌ها سال مایه‌ی فروریختگی‌های اقتصادی و فروریختگی‌های سیاسی و اجتماعی شد؛ باید ما یک فکر اساسی بکنیم. ما نمی گوییم از نفت استفاده نشود، [بلکه] تکیه‌ی ما بر استفاده‌ی حداقلی از فروش نفت خام است؛ نفت را می توان به ‌صورت فرآورده در اختیار گذاشت» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

1. 8.   اصلاح الگوی مصرف

الگوی مصرف درست به معنای استفاده بهینه از منابع است. «مسئله‌ی صرفه‌جویی، پرهیز از ریخت‌ و پاش، پرهیز از اسراف، پرهیز از هزینه ‌کَردهای زائد.  البته در این زمینه خطاب اول من متوجه به مسئولان است؛ مسئولان نه فقط در زندگی‌های شخصی خودشان - که حالا آن یک مسئله‌ی درجه‌ی دو است - [بلکه] در درجه‌ی اول و در حوزه‌ی مأموریت خود شان باید بجد از ریخت‌ و پاش پرهیز کنند. اگر چنانچه این شد یعنی ما مسئولین کشور به این اصل پایبند بودیم، آن وقت این روحیه، این خصلت، این اخلاق، سرریز خواهد شد به مردم... الگوی مصرف، یک الگوی حقیقتاً عاقلانه، مدبرانه، اسلامی باشد. ما به مردم نمیگوییم که ریاضت بکشند؛ این ‌جور گاهی بعضی القا می کنند... ما به‌ هیچ‌ وجه به مردم نمیگوییم ریاضت [بکشند] ما می گوییم ریخت‌ و پاش نباشد؛ مصرف کردن یک حرفه است، بد مصرف کردن یک حرف دیگر است.» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

1. 9.   فسادستیزی

امنیت اقتصادی وابسته به مبارزه با فساد است و در صورت امنیت اقتصادی سرمایه گذاران وارد صحنه اقتصادی می شوند. «ما اگر می خواهیم مردم در صحنه‌ی اقتصاد باشند، باید صحنه‌ی اقتصادی امنیت داشته باشد؛ اگر امنیت را میخواهیم، بایستی دست مفسد و سوء استفاده‌ چی و دورزننده‌ی قانون و شکننده‌ی قانون بسته بشود؛ مبارزه‌ی با فساد این است؛ این باید جدی گرفته بشود... شفاف‌سازی، شرط اصلی این فسادستیزی است؛ باید شفاف‌سازی بشود، باید فضای رقابتی به ‌وجود بیاید، باید فضای باثبات به‌ وجود بیاید؛ فعالِ اقتصادی در این شرایط خواهد آمد و احساس امنیت خواهد کرد. آن وقت در یک چنین فضایی آن کسی که با ابتکار خود یا سرمایه‌ی خود یا کارآفرینی خود ثروتی به ‌دست می‌آورَد، نظام اسلامی از او حمایت می کند و تأیید می کند.» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

دانش‌محوری

دانش محوری در اقتصاد به معنای ارجحیت نیروی انسانی متخصص در فرایند تولید است. «مهم‌ترین زیر ساخت اقتصادی برای یک کشور، وجود نیروهای انسانی است. اگر چنانچه ما به این نکته که نکته‌ی دهم بود توجه کنیم، طبعاً چرخه‌ی علم تا ثروت - مخصوصاً در بخشهایی که دارای مزیت هستند - به راه خواهد افتاد و امتداد پیدا خواهد کرد؛ و این در اقتصاد مقاومتی ان‌ شاء الله روی می دهد.» (بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰)

جمع بندی

در این مقاله تلاش شد تا با استفاده از مقام معظم رهبری نگاه ایشان به نظریه اقتصاد مقاومتی را درک کنیم. در این راستا به ارائه ده شاخص پرداختیم که عبارتند از بهبود شاخص های کلان اقتصاد، مقابله در برابر عوامل تهدید زا، تکیه بر ظرفیتهای داخلی، رویکرد جهادی، مردم‌محوری، امنیت اقلام راهبردی و اساسی، کاهش وابستگی به نفت، اصلاح الگوی مصرف، فسادستیزی، دانش‌محوری می باشد.

منابع

بیانات معظم له در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی۱۳۹۲/۱۲/۲۰